Ամեն հինգերորդ հայը ռազմաճակատում էր. մեր դերը Մեծ Հաղթանակի գործում

«Ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակում հայերը՝ շարքայինից մինչև մարշալ, անմահացրել են իրենց անունները քաջարի մարտիկների չմարող փառքով»։

Խորհրդային Միության մարշալ Գեորգի Ժուկով

Հայաստանի, ինչպես նաև ողջ խորհրդային ժողովրդի համար պատերազմը սկսվեց անսպասելիորեն։ Երկու տասնամյակ էլ չի անցել 20-րդ դարասկզբին Հայաստանի գլխին պատահած բոլոր փորձություններից։ Երկիրը նոր էր սկսում վերականգնվել, արդյունաբերությունն ու գյուղատնտեսությունը թափ էին հավաքում։ Հայաստանին, առավել քան երբևէ, պետք էր խաղաղություն և կայունություն, սակայն թշնամին ներխուժեց իրենց հայրենիքը, և երեկվա գյուղացիները, ինժեներները, ուսանողներն ու բանվորները զանգվածաբար ընդգրկվեցին Կարմիր բանակի շարքերում։

Խորհրդային Հայաստանում համընդհանուր մոբիլիզացիան ընդունվում էր աննախադեպ ոգեւորությամբ, ամենուր տիրում էր հայրենասիրության մթնոլորտ, հայրենիքը պաշտպանելու ցանկություն։ Հայաստանի գրեթե յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակիչը մեկնել է ռազմաճակատ։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմի տարիներին Հայկական ԽՍՀ-ի ավելի քան 300 հազար բնիկ մոբիլիզացվել է խորհրդային բանակ, ևս 200 հազար էթնիկ հայեր ռազմաճակատ են կանչվել խորհրդային այլ հանրապետություններից։ Հայեր - Կարմիր բանակի և Կարմիր նավատորմի զինվորները կռվել են ռազմածովային և ցամաքային զորքերում, մեքենայացված և հետևակային դիվիզիաներում, ավիացիայում և հեծելազորում։ Հակահիտլերյան կոալիցիայի երկրների զինված ուժեր են զորակոչվել ավելի քան 100 հազար հայ, ամենից շատ՝ ֆրանսիական բանակ և ԱՄՆ բանակ, գրեթե 20 հազար հայ մարտիկ։ Պատերազմից չի վերադարձել ավելի քան 200 հազար հայ, որը հավասար է Հայաստանի բնակչության 1/7-ին։

Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցել են վեց հայկական ազգային դիվիզիաներ, որոնցից հինգը կազմավորվել են պատերազմի սկսվելուց հետո։ 76-րդ հրաձգային դիվիզիան (Կ. Ե. Վորոշիլովի անվան Լենինի կարմիր դրոշի 51-րդ գվարդիական «Վիտեբսկ» շքանշան), ստեղծվել է 1922 թվականի մայիսին Երևանում։ Մարշալներ Ի.Բաղրամյանը և Ա.Բաբաջանյանը ծառայել են դիվիզիոնի շարքերում։ Պատերազմի սկզբում դիվիզիան հատուկ առաջադրանքներ է կատարել Իրանի տարածքում, այնուհետև մարտական ​​ճանապարհով անցել է Ստալինգրադից մինչև Բալթյան երկրներ և Բելառուս՝ ազատագրելով մոտ հազար բնակավայր։

Կարմիր աստղի 89-րդ հրաձգային դիվիզիայի Թաման կարմիր դրոշի շքանշանը ձևավորվել է Երևանում 1941 թվականի դեկտեմբերին։ Դիվիզիան իր ռազմական ճանապարհորդությունը սկսել է Կովկասի ստորոտից եւ մասնակցել Սեւաստոպոլի, Բալակլավայի, Կերչի ազատագրմանը։ Թամանի թերակղզում ցուցաբերած հերոսության համար դիվիզիային տրվել է «Թաման» պատվավոր անունը։

Պատերազմի ողջ ընթացքում թամանների կողմից ազատագրվել է ավելի քան 900 բնակավայր։ Գեներալ-մայոր Նվեր Սաֆարյանի հրամանատարությամբ 89-րդ դիվիզիան առաջիններից էր, որ հատեց ԽՍՀՄ սահմանը, անցավ ողջ Լեհաստանով և 1945թ. մտավ Երրորդ Ռեյխի մայրաքաղաք։ Բեռլինում գերմանական կայազորի պարտության համար դիվիզիան պարգևատրվել է Կուտուզովի երկրորդ աստիճանի շքանշանով։ Բալակլավայում, որտեղ գտնվում է 89-րդ դիվիզիայի զինվորների եղբայրական գերեզմանը, ՀԽՍՀ-ի միջոցներով կանգնեցվել է դիվիզիայի հուշարձանը։

սեպտեմբերին ստեղծված հայկական 390-րդ հրաձգային դիվիզիան նույնպես մասնակցել է Կերչի համար մղվող մարտերին։ Դիվիզիայի մարտիկները Ղրիմում ցուցաբերեցին խիզախություն և հաստատակամություն։

408-րդ հրաձգային դիվիզիան կազմավորվել է 1941 թվականի օգոստոսին։ Դիվիզիայի մարտիկները կռվել են Նովոռոսիյսկի և Տուապսեի մոտ։ 1942 թվականի հոկտեմբերին, շրջապատված լինելով, դիվիզիային հաջողվեց դիմակայել թշնամու բազմաթիվ ուժերին և ճեղքել շրջապատը։ Դիվիզիան հանդիպեց հաղթանակին Էլբայի վրա։

Բոգդան Խմելնիցկիի 2-րդ աստիճանի դիվիզիայի 409-րդ հրաձգային «Կիրովոգրադ-Բրատիսլավսկայա» կարմիր դրոշի շքանշանը կազմավորվել է 1941 թվականի օգոստոսին։ Մինչև 1942 թվականի դեկտեմբերը պաշտպանել է պետական ​​սահմանը Թուրքիայի հնարավոր ներխուժումից, այնուհետև մասնակցել է Չեչեն-Ինգուշ Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետության, Ստավրոպոլի և Կրասնոդարի մարտերին։ Դիվիզիան մասնակցել է Հունգարիայի ազատագրման մարտերին, աչքի է ընկել Բրատիսլավայի ազատագրման համար մղվող մարտերում։ Պատերազմի ավարտին դիվիզիայի մարտիկները շքերթով մտան Վիեննա։

261-րդ հրաձգային դիվիզիան կազմավորվել է 1942 թվականի աշնանը։ Նրան հանձնարարվել էր պաշտպանել խորհրդա-թուրքական պետական ​​սահմանը։

Հայաստանի տարածքում ազգային ռազմական կազմավորումներից բացի ստեղծվել կամ ավարտվել են ութ դիվիզիաներ։ Բացի այդ, Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Հայաստանում վերապատրաստվել է ավելի քան 85000 նորակոչիկներ։ Քանի որ Հայաստանը հավասարեցվել է առաջնագծի գոտուն և նրա տարածքով անցել է պետական ​​սահմանի զգալի հատված, հատուկ ուշադրություն է դարձվել թշնամու բեկման փորձերը զսպելու համար անձնակազմի պատրաստությանը։

Քաջաբար կռվելով ֆաշիստական ​​զավթիչների դեմ՝ հայ զինվորները մասնակցել են Հայրենական մեծ պատերազմի բոլոր խոշոր մարտերին և ռազմական գործողություններին։ Բազմահազար հայ զինվորներ կռվել են Մոսկվայի պաշտպանության համար, իսկ Խորհրդային Միության ապագա մարշալ Հովհաննես (Իվան) Բաղրամյանը ղեկավարել է հարավարևմտյան ճակատի աջ թևի առաջնագծի օպերատիվ հարվածային խմբի շտաբը։ Ստալինգրադի ճակատամարտին մասնակցել է 30 հազար հայ, նրանցից մեկ երրորդը զոհվել է։ Կուրսկի ճակատամարտին մասնակցել է 10000 հայ զինվոր։ Կուրսկի մոտ դրսևորվեց նաև Բաղրամյանի և ապագա օդային մարշալ Սերգեյ Խուդյակովի (Արմենակ Խանֆերյանց) տաղանդը։ Կովկասում և Կերչի ու Ղրիմի ազատագրման համար մղվող մարտերում ավելի քան 100 հազար հայ է կռվել։ 80 հազար հայ ազատագրեց Ուկրաինան, 50 հազարը կռվեց Բելառուսում, 45 հազար հայ զոհվեց այս մարտերում։

Հաղթական երթով հայկական դիվիզիաներն ու հայ մարտիկները խորհրդային զորքերի կազմում մտան Եվրոպա՝ երկրներն ու ժողովուրդներին ազատելով ֆաշիստական ​​լծից։ Շատերն ավարտեցին իրենց փառավոր ճանապարհորդությունը Վարշավայում, Պրահայում և Վիեննայում: Հայտնի Թաման դիվիզիայի մարտիկների կողմից Բեռլինի գրավումը նշանավորեց «Քոչարի» ժողովրդական պարի կատարումը պարտված Ռայխստագի պատերի տակ։

Պատերազմի տարիներին հայ ժողովուրդը Խորհրդային Միությանը տվել է Հաղթանակի հինգ մարշալ՝ Իվան (Հովհաննես) Բաղրամյան՝ Խորհրդային Միության մարշալ, Իվան Իսահակով (Հովհաննես Իսահակյան)՝ Խորհրդային Միության նավատորմի ծովակալ, Համազասպ Բաբաջանյան՝ գլխավոր մարշալ, Սերգեյ Խուդյակով (Արմենակ Խանֆերյանց)՝ մարշալ ավիացիայի, Սերգեյ Ագանով՝ ինժեներական զորքերի մարշալ։ Մարշալ Բաղրամյանը ղեկավարել է Առաջին Բալթյան, իսկ ավելի ուշ՝ Երրորդ բելոռուսական ռազմաճակատը։ Պատերազմի բոլոր ճակատներում ղեկավարում էին ավելի քան 60 հայ գեներալներ, որոնց թվում էին երեք բանակի հրամանատարներ և երեք կորպուսի հրամանատարներ։ Պատերազմի ավարտին 83 սպա ստացել է գեներալի կոչում։

Պատերազմին մասնակցելու համար ավելի քան 66 հազար հայ արժանացել է տարբեր պետական ​​պարգևների։ Խորհրդային Միության հերոսի կոչում շնորհվել է 107 զինվորի և սպա։ Երկու անգամ հերոս են դարձել Իվան Բաղրամյանը և Նելսոն Ստեփանյանը։ Փառքի շքանշանի լիիրավ կրողներ են դարձել 27 հայ. Պատերազմի տարիներին ԽՍՀՄ հերոսների թվով Հայաստանը զբաղեցնում է 6-րդ տեղը։

Հայերն իրենց դրսևորեցին ոչ միայն որպես կանոնավոր ստորաբաժանումների հրամանատարներ և մարտիկներ, այլև մեծ է նրանց ներդրումը Խորհրդային Միության և եվրոպական երկրների պարտիզանների և դիմադրության ուժերի շարքերում։ Ֆրանսիայում Ալեքսանդր Ղազարյանի պարտիզանական գունդը կազմում էր 1200 հայ, իսկ Ֆրանսիայի դիմադրության անդամ Միսակ Մանուշյանը դարձավ Ֆրանսիայի ազգային հերոս։

Հաղթանակում առանձնահատուկ ներդրում են ունեցել հայ սկաուտները։ Գևորգ Վարդանյանի խմբի սխրանքը, որը բացահայտեց 1943 թվականի ապրիլին Թեհրանի կոնֆերանսի մասնակիցների պետությունների ղեկավարներին ոչնչացնելու նացիստների ծրագիրը, ոսկե տառերով է գրվել հետախուզության պատմության մեջ։ Գործողությունները ղեկավարում էր խորհրդային հետախուզության Թեհրանի բնակիչ Իվան Աղայանցը։

Անհնար է անտեսել ռազմաճակատին զինամթերք ու սնունդ մատակարարողների անձնուրաց աշխատանքը։ Հայկական ձեռնարկությունները ռազմավարական նշանակություն ունեցող ապրանքներ էին արտադրում ճակատի համար՝ կաուչուկ, պղինձ, կարբիդ, ալյումին և շատ ավելին։ Հանրապետությունում կազմակերպվել է ռազմական տեխնիկայի, զինամթերքի, պայթուցիկ նյութերի, կապի միջոցների արտադրություն։ Պատերազմի տարիներին Հայաստանում շահագործման են հանձնվել շուրջ 30 ձեռնարկություններ, 110 խանութներ և արտադրամասեր։ Հանրապետությունում արտադրվել է ճակատի համար անհրաժեշտ ավելի քան 300 տեսակի ապրանք։

Մշակութային ժառանգությունը թալանից, պղծումից և ավերումից փրկելը դարձել է բազմաթիվ արվեստագետների և գիտնականների առաքելությունը։ Լենինգրադում Պետական ​​Էրմիտաժի տնօրեն, ակադեմիկոս-արևելագետ Իոսիֆ Օրբելին մի քանի օրվա ընթացքում կազմակերպեց ցուցանմուշների ուղարկումը թիկունքում՝ դրանով իսկ փրկելով կերպարվեստի անգին գլուխգործոցներ և պատմական հուշարձաններ։ Նյուրնբերգյան դատավարությունների ժամանակ Ի.Օրբելիի ցուցմունքները դարձան նացիստների կողմից մշակութային արժեքների կանխամտածված ոչնչացման վկայություն։

1945 թ. մայիսի 9-ին Երևանի Լենինի կենտրոնական հրապարակի երկինքը լուսավորվել է տոնական հրավառությամբ՝ ի պատիվ ընդհանուր մեծ հաղթանակի։ Հայ ժողովուրդը կիսեց ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակի բերկրանքը:

Հիշատակի պահպանումն ու հերոս-ազատարարներին հարգանքի տուրք մատուցելը մեր ընդհանուր հաղթանակի կարևոր բաղադրիչն է։ Այսօր Հայաստանի Հանրապետության տարածքում, պետության պաշտպանության ներքո, գտնվում են Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակիցների գրեթե վեց հարյուր հուշարձաններ։ Հայաստանի ժողովուրդը հիշում և հարգում է իր բոլոր հերոսներին. Հավերժ հիշատակ և փառք նրանց:

09.05.2023