15.06.2023
Կարդալով Երվանդ Քոչարի կենսագրությունը՝ ակամա սկսում ես զգալ աննկարագրելի հպարտության զգացում հայկական մշակույթում քո ներգրավվածության համար։ Չէ՞ որ 20-րդ դարասկզբին հայերը հսկայական ներդրում են ունեցել համաշխարհային արվեստի զարգացման գործում։ Իսկ Երվանդ Քոչարը 20-րդ դարի հայ մեծագույն արվեստագետներից էր։ Զբաղվել է ոչ միայն գեղանկարչությամբ ու գրաֆիկայով, այլև քանդակագործությամբ։ Նրան անվանել են հայ մեծ փորձարար։ Եղել է Եղիշե Թադևոսյանի և Պյոտր Կոնչալովսկու աշակերտը։ Իսկ հետո նա մեկնեց Փարիզ՝ միանալու նրանց շրջանակին, ովքեր 20-րդ դարի սկզբին կերտեցին արվեստի նոր լեզու։ Պիկասոն, Մատիսը, Բրակը, Լեժերը և Կիրիկոն, այս նշանավոր վարպետների հետ Քոչարը պարբերաբար ցուցադրում էր փարիզյան սրահներում և նույնիսկ դարձավ «Դիմանսիոնիզմի մանիֆեստի»՝ եվրոպական ավանգարդի մի տեսակ գեղարվեստական ծրագրի գաղափարախոսներից մեկը։
Նրա աշխատանքի և կյանքի զարմանալի ուղուն կարող եք ծանոթանալ 1984 թվականին արհեստանոցի տեղում հիմնադրված վարպետի երևանյան թանգարանում։ Մեծ էսթետի աշխատանքները ներկայացված են աշխարհի բազմաթիվ թանգարաններում, բայց միայն այստեղ կարելի է ստանալ նրա ստեղծագործական ուղու ամենավառ պատկերը: Այստեղ ցուցադրված են Թիֆլիսի, Փարիզի և Երևանի ժամանակաշրջանների գործեր՝ գեղանկարչություն, գրաֆիկա, քանդակ։
Միայն այստեղ և Փարիզի Պոմպիդու կենտրոնում կարելի է միանալ Քոչարյանի ստեղծագործության հրաշքին՝ «Peinture dans l'Espace» («Նկարչություն տիեզերքում»),- ասում է թանգարանի տնօրեն, նկարչի թոռնուհի Կարինե Քոչարը։
Քոչարը ծնվել է 1899 թ Թբիլիսիում: Հայրը՝ Սեմյոն Քոչարը, Շուշիից ընտանիքը տեղափոխել է դեռևս Երվանդի ծնվելուց առաջ։ 1906 - 1918 թվականներին ապագա նկարիչը սովորել է Թբիլիսիի ամենահեղինակավոր ուսումնական հաստատությունում՝ Ներսեսյան հոգեւոր ճեմարանում։ Հոգևոր կրթություն ստանալու ընթացքում Քոչարը միաժամանակ գեղանկարչության և քանդակի դասընթացների է հաճախել Օ.Շմերլինգի արվեստի դպրոցում։ Հենց այդ ժամանակ դասարան մտավ հայ անվանի նկարիչ, Վասիլի Պոլենովի աշակերտ Եղիշե Թադևոսյանը։ Ճեմարանն ավարտելուց հետո Երվանդը մեկնում է Մոսկվա, որտեղ ուսումը շարունակում է Մոսկվայի պետական ազատ արվեստի արհեստանոցներում՝ ռուս նկարիչ Պյոտր Կոնչալովսկու դասարանում։
Դասընթացներն ավարտելուց հետո Քոչարը վերադարձել է Թիֆլիս, որտեղ ապրել է երկու տարի։ Հետո նա մեկնեց Կոստանդնուպոլիս, բայց մեկ տարուց քիչ պակաս մնաց Թուրքիայում՝ նախընտրելով տեղափոխվել Վենետիկ։ Հաջորդ մեկուկես տարվա ընթացքում՝ 1922-1923 թվականներին, Քոչարը նկարչություն է դասավանդել Մխիթարյանների մոտ՝ հայկական Սուրբ Ղազար կղզու վանքի դպրոցում։
Վենետիկում նա առաջին անգամ դիմեց քանդակագործությանը. նա մեծապես տպավորված էր իտալական վերածննդի վարպետների աշխատանքով: Այստեղ նա ծանոթանում է բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանի հետ, ում հետ ընկերանում է։
«Արդեն ճանաչված բանաստեղծ և երիտասարդ քիչ ճանաչված նկարիչ, առայժմ միայն նկարչության ուսուցիչ: Պե՞տք է ասեմ, թե ինչպես է այս բարեկամությունը ոգեշնչել Քոչարին... Նրանք հաճախ էին տեսնում միմյանց: Ուրիշ բան, մեծ, հուզիչ, նա ուրախության կարիք ունի: իսկական հաղթանակ... Իմաստուն, զուսպ Իսահակյանը գիտակցաբար ժպտաց:» Այս ճակատագրական հանդիպման մասին Թելման Զուրաբյանն այսպես է գրում «Երվանդ Քոչար» էսսեում։
1923 թվականի օգոստոսից նկարիչը տեղափոխվում է Փարիզ։ Արվեստի այս մայրաքաղաքում նրան նկատել են գրեթե անմիջապես։ Փարիզում անցկացրած 13 տարիների ընթացքում Քոչարը մասնակցել է բազմաթիվ հայտնի միջազգային ցուցահանդեսների, ունեցել 4 անհատական ցուցահանդես՝ արժանանալով այն ժամանակվա հայտնի արվեստաբանների բարձր գնահատականին, աչքի է ընկել և գնահատվել այնպիսի արվեստագետների կողմից, ինչպիսիք են Պիկասոն, Բրակը, Արփը, Լեժերը, Միրոն, Դելոնեյը, Չիրիցոն և այլք։
Մասնակցելով «Անկախ» սալոնին՝ Քոչարը առաջինը փարիզյան լայն լսարանի առջև հայտնվում է «Ղազարոսի հարությունը» կտավով։ Մասնակցում է նաև Աշնանային սալոնին և «Ուսյալ հասարակության» ցուցահանդեսին։ Փարիզում նա ստեղծում է այնպիսի գլուխգործոցներ, ինչպիսիք են «Գեր կինը զուգարանում», «Մարդը խողովակով» գրաֆիկական աշխատանքը՝ լի էմոցիաներով և խորը իմաստով։ Քոչարը «Penture dans l'espase» («Տարածական նկարչություն») պլաստիկ-արվեստի նոր ուղղության հիմնադիրն է, որը ներառում է ժամանակը որպես լրացուցիչ չորրորդ հարթություն։
1936-ին Քոչարը ներգաղթեց ԽՍՀՄ և հայտնվեց երկաթե վարագույրի այս կողմում, որտեղ մոլեգնում էր ստալինյան տեռորը։ Հայրենիքում նրան մեղադրում են ֆորմալիզմի մեջ, «ժողովրդի թշնամու» պիտակն էին կպցրել։ Հետևեց բանտ, արգելքներ, ստեղծագործական մեկուսացում։ Քոչարն ազատվել է բանտից Կարո Հալաբյանի և Անաստաս Միկոյանի միջնորդության շնորհիվ, որոնց հետ Քոչարը սովորել է Ներսեսյան ճեմարանում։
«Նա քայլում էր փողոցով և տարբերվում էր բոլորից՝ երկար մազեր, հագնվելու ձև, մոնոկլ, ձեռնափայտ և ընդհանրապես վարքագիծ։ Նա տարբերվում էր ամեն ինչով։ Նա քայլում էր այնպես, կարծես գիտեր ինչ-որ գաղտնիք, որն իրեն առավելություն էր տալիս։ ուրիշների վրա և դեմքի այնպիսի արտահայտությամբ, կարծես մի օր նա կբացահայտի այս գաղտնիքը աշխարհին: Տպավորություն էր ստեղծվել, կարծես նա այս քաղաքից չէ, նրա վրա փարիզյան շքեղության դրոշմն էր… նա դիվային միտք ուներ»։ Վարպետի հետ իր հանդիպումը այսպես է բնութագրել ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Ռուբեն Զարյանը:
