24.04.2020, ՄՈՒՇ, ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Նոյեմզար Մուրադյանն իր հուշերում պատմում է, որ 1915-ի Վարդավառի տոնի օրը վաղ առավոտյան քրդերը սկսել են վառել Մշո դաշտը: Նա նշում է, որ քրդերը տղամարդկանց հավաքում տանում էին, իսկ կանանց ու երեխաներին քշում մարագներն ու վառում: Ականատեսի 5 երեխայից ողջ են մնացել 3 տղան: Մեծ աղջիկն անհետ կորել է, իսկ փոքրը՝ մահացել գաղթի ճանապարհին:
Ամուսնուս` Դանիելին, քրդերը սպանեցին 1915 թ. Վարդավառի տոնի օրը: Մշո դաշտում կոտորումը սկսվեց հենց այդ օրը:
Վարդավառի կիրակին էր: Լույսը դեռ նոր էր բացվել, երբ մեր գյուղում վայնասուն բարձրացավ, թե քրդերը Մշո դաշտն առել են ոտքի տակ. տղամարդկանց հավաքում, տանում էին, կանանց ու երեխաներին լցնում էին մարագներն ու վառում: Ես երեխաներիս վերցրի մտա մեր մարագը, մի քիչ մնացի, հետո բարձրացա տանիք: Տեսա` ի՜նչ. մեր գյուղի ծայրի տներից կրակ ու ծուխ է ելնում, երկինքը ծածկում: Իմ փոքր աղջիկը գրկանոց երեխա էր: Ավիսարը, Գրիգորը, Սոսեն, Քյարամը, Սաթիկը` բոլորը հինգ երեխա էին: Ինչ անեմ, մոլորվեցի` մնացի: Հետո դուրս եկանք, զգուշությամբ ճամփա ընկանք, որ փախչենք: Հեռվից քրդերը նկատեցին: Եկան մեզ էլ մարագը նետեցին: Տեսնեմ մեր հարևան կանայք էլ այնտեղ են, լալիս են ու ճչում: Իմ փոքրիկ աղջիկն էլ ձայնը գլուխը գցեց: Քուրդը դուռը մեզ վրա փակեց ու գնաց: Շատ չանցած ես նկատեցի, որ մարագի անկյունը փլված է և լույս է երևում: Մեկ-երկու քար էլ ես փլեցի, երեխաներիս այդ անցքից դուրս հրեցի: Սոսեն աչքիցս կորավ, չգտա, որ դուրս հանեի:
Ապա ես էլ դուրս սողացի, վազելով փախանք, մտանք մոտակա տան գոմը: Հետո թաքնվեցինք դեզի մեջ: Մեկ էլ ճչոցներ լսեցինք: Քրդերը մարագն այրել սկսեցին: Բոլորը ճչում էին, կրակը ճարճատում էր: Վայ, լաո՜, այդ ի՞նչ էր, այդ ի՞նչ էր… չեմ կարող մոռանալ այդ օրը…
Փախեփախին հազար ու մի դժվարություն հաղթահարեցինք: Հազար անգամ մահվան աչքերին նայեցինք: Բայց ինձ հաջողվեց իմ երեք տղաներիս փրկել, հասցնել Ախուրյանի այս ափը, իսկ գեղեցիկ Սոսեն անհետ կորավ գաղթի ճանապարհին, կամ` խեղդվեց գետն անցնելիս: Գուցե` թուրքերն ու քրդերը տարան: Գաղթի ճամփին ծարավից մեռավ ծծկեր Սաթիկս, որն անվերջ ջուր էր խնդրում` «Բու՜, բու՜» կանչելով…
Ես իմ զավակներով փրկվեցի ջարդից: Հետո կրկին ամուսնացա և ապավինեցի իմ բախտին: Ամեն երեկո քուն մտնելուց առաջ շնորհակալություն եմ հայտնում Տիրոջը ապրածս օրվա համար: Ամեն լուսաբացին խնդրում եմ Աստծուց` «Ցամաք աչոք ման իտաս»:
Նոյեմզար Մուրադյան Ծնվ. Մուշ, Մկրագոմ գյուղ, 1883 թ.
