Համեստություն, ուժ, պարկեշտության

22.05.2025

Այսօր՝ մայիսի 22-ին, լեգենդար Կոմանդոսի՝ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի ծննդյան օրն է․ մարդու, որի անունը հայոց նորագույն պատմության ամենավառ էջերի հետ է կապված։ Նրա կյանքն ու գործը դարձել են հայրենիքի հանդեպ նվիրումի, անձնուրաց սիրո և խիզախության խորհրդանիշ։ Այսօր նա մեզ հետ չէ ֆիզիկապես, բայց շարունակում է ապրել մեր սրտերում, որպես հավերժական լույս ու ոգեշնչում։

Արկադի Հովհաննեսի Տեր-Թադևոսյանը ծնվել է 1939 թվականի մայիսի 22-ին Թբիլիսի քաղաքում՝ հայ հոգևորականի ընտանիքում։ Նրա հայրը՝ Հովհաննեսը, Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածներից էր, որ անցնելով պատմության դժվար ճանապարհով հաստատվել էր Արաքս գետի ափին մի գյուղում և ծառայել որպես հոգևոր հովիվ։ Հոր այդ օրինակով դեռ փոքրուց Արկադիի մեջ ձևավորվել են հայրենասիրությունն ու անսասան սկզբունքները. անգամ դպրոցական տարիներին նա հրաժարվել է փոխել ազգանունը միայն մեդալի հավակնելու համար։

Տեր-Թադևոսյանը ստացել է ռազմակրթություն Բաքվի բարձրագույն զինվորական ուսումնարանում և ապա Լենինգրադի ռազմական ակադեմիայում։ Որպես Խորհրդային բանակի սպա ծառայել է տարբեր ճակատներում՝ Աֆղանստանում, Գերմանիայում, Չեխոսլովակիայում և Բելառուսում՝ ձեռք բերելով բազմապրոֆիլ ռազմական փորձ։ Այդ տարիներին շրջապատում նրան կնքել են «Լեռնային աղվես» մականունով՝ լեռնային պայմաններում արագ կողմնորոշվելու և անսպասելի մարտավարությամբ հակառակորդին տարբեր ուղղություններով հարվածներ հասցնելու կարողության համար։

1987 թվականին Տեր-Թադևոսյանը տեղափոխվեց Հայաստան, և արցախյան ազգային-ազատագրական պայքարի սկզբից (1988-ից) ակտիվորեն միացավ կամավորական շարժմանը։ Նա մեծ ներդրում ունեցավ ազատամարտի կամավորական ջոկատների ձևավորման ու ռազմական մարզման գործում՝ իր խորհրդային տարիների գիտելիքները տալով ապագա ազատամարտիկներին։ 1990-ին անդամակցեց «Սասունցի Դավիթ» կամավորական ջոկատին, իսկ 1991-ին արդեն նշանակվեց ՀՀ պաշտպանության կոմիտեում արտազինվորական պատրաստության բաժնի պետ։ Նույն թվականի հոկտեմբերի 30-ին Արցախյան ինքնապաշտպանական նորաստեղծ ուժերը նրա հրամանատարությամբ փայլուն գործողությամբ ազատագրեցին Հադրութի շրջանի ռազմավարական մեծ կարևորություն ունեցող Տող գյուղը։ Այդ հաղթանակը ոգեշնչեց հայկական ուժերին և ճանապարհ հարթեց դեպի հաջորդ կարևոր նպատակը՝ Շուշի։ Արկադի Տեր-Թադևոսյանը, ում մարտական ընկերները Արցախում սիրով կնքել էին «Կոմանդոս» անվամբ՝ որպես անվերապահ առաջնորդի, 1992 թվականի մայիսին գլխավորեց Շուշիի ազատագրման պատմական ռազմական գործողության պլանավորումն ու իրականացումը։ Շուշի բերդաքաղաքը, որը ամիսներ շարունակ անառիկ բարձունքից ռմբակոծում էր Ստեփանակերտը, համարվում էր ադրբեջանական ուժերի ամենաանհասանելի ամրոցներից մեկը։

Կոմանդոսի մշակած օպերացիան ստացավ խորհրդանշական «Հարսանիք լեռներում» ծածկագիրը։ Ըստ Տեր-Թադևոսյանի հիշողության, ՀՀ պաշտպաննախարար Վազգեն Սարգսյանը սկզբում զգուշավորություն էր քարոզում՝ նկատի առնելով մարտական ուժերի սակավությունը, սակայն Արկադին վստահ էր հաջողությանը և կատակով խոստացել էր․ «Եթե մենք ազատագրենք Շուշին, ապա լեռներում կկազմակերպենք Վազգենի հարսանիքը»։ Այսպես ծնվեց օպերացիայի անունը, որում գեղարվեստական թեթև նոտայով արտացոլված էր վճռական հաղթանակի հավատը։

Ստեփանակերտի վրա կախված մահաբեր կրակի ամպը ցրելու այս գործողությունը հանգուցալուծող նշանակություն ունեցավ Արցախի առաջին պատերազմի ելքի համար։ Չնայած մասնագետների գնահատմամբ՝ հայկական ուժերը բավարար չէին դասական նորմերով նման գրոհի համար, և Հայաստանի բարձրագույն իշխանությունները սկզբում ձեռնպահ էին մնում այդպիսի բարձր ռիսկով գործողությունից, Կոմանդոսի ու կամավորական հրամանատարների հաստատակամությունը բեկեց կասկածները։ «Շուշին ազատագրելը կյանքի և մահվան հարց էր», – ասել է Կոմանդոսը հետագայում՝ նշելով, որ իր ենթակայությամբ գործող շուրջ 80 ջոկատների հրամանատարները ինքնուրույն պահանջում էին անցնել հարձակման։ Ի վերջո, Կոմանդոսի դիմումով ԼՂՀ պաշտպանության կոմիտեի ղեկավար (ապագա նախագահ) Սերժ Սարգսյանը տվեց օպերացիան սկսելու հրամանը։ 1992թ․ մայիսի 8-9-ի գիշերը հայկական ուժերը բազմաջոկատ հարձակմամբ գրավեցին Շուշիի բարձունքները։ Շուշիի ազատագրումը դարձավ ռազմարվեստի գլուխգործոց և հեղաշրջեց պատերազմի ընթացքը․ բերդաքաղաքը վերադարձավ իր օրինական տերերին, իսկ Ստեփանակերտի խաղաղ բնակիչները փրկվեցին ամենօրյա մահաբեր հրետակոծություններից։

Կոմանդոսը, լինելով օպերացիայի ճարտարապետը, երբեք չվերագրեց հաղթանակը իրեն։ Նա միշտ ընդգծում էր, որ այդ հաղթանակը միասնականության և կամավորների հերոսության արդյունք էր։ «Շուշիի ազատագրումը նրանց ձեռքբերումն է, նրանց հերոսության արդյունքն է», – հիշում է գեներալը իր մարտական ընկերների մասին։ Իր համեստությանը հավատարիմ՝ նա հետո կասեր․ «Ես առանձնապես ոչինչ չեմ արել․ պարզապես այն, ինչ ինձ սովորեցրել էր խորհրդային իշխանությունը ռազմարվեստի մասին, 1991-92 թվականներին փոխանցել եմ գործընկերներիս»։ Այս խոսքերը վկայում են, որ նույնիսկ Արցախյան պատերազմի ամենափայլուն հաղթանակներից մեկի գլխավոր դերակատարը իրեն ողջ հաղթանակի հեղինակ չէր համարում, այլ գիտեր արժեք տալ համատեղ ջանքին, և զինվորական իր պարտքը դիտում էր պարզապես որպես պարտականություն հայրենիքի առաջ։

Արկադի Տեր-Թադևոսյանը հայտնի էր իր չափազանց համեստ և բարոյական կերպարով։ Նա զորքերում օրինակ էր ծառայում ոչ միայն որպես խիզախ ռազմիկ, այլև որպես սկզբունքային ու կարգապահ սպա, ով երբեք չշեղվեց իր արժեքներից։ Դեռ երիտասարդ տարիքից դրսևորած սկզբունքայնությունը նրան ուղեկցեց ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Հայտնի է, որ դպրոցական հասակում, երբ մաթեմատիկական օլիմպիադայում մեդալի հավակնելու համար պահանջվել էր փոխել իր հայերեն ազգանունը, նա կտրականապես մերժել էր՝ նախընտրելով հավատարմություն իր արմատներին պատվից բարձր գնահատել։ Այդ նույն սկզբունքայնությամբ էլ նա անցավ պատերազմի բովով՝ երբեք չզիջելով իր բարոյական չափանիշները նույնիսկ ամենաբարդ իրավիճակներում։

Կոմանդոսը ծառայության ու կյանքում մնաց անբասիր․ նրա անվան հետ երբեք չկապվեցին ոչ մի կասկածելի պատմություն կամ կեղտաբծին արձագանքող խոսակցություն։ Ընկերները և ենթակաները նրան բնորոշում էին որպես արդարամիտ և պարտաճանաչ մարդու, ով առաջնագծում կիսում էր զինվորի ողջ դժվարությունն ու վտանգը։ Նա ոչ թե հեռվից ղեկավարող հրամանատար էր, այլ զինվորական խիղճ ունեցող անձնավորություն, ով յուրաքանչյուր սպայի և զինվորի համար հայրական հոգատարություն ուներ։ Այս առումով հիշատակվում է մի բնորոշ դրվագ Արցախյան պատերազմից․ 1992-ի ամռանը, երբ Մարտակերտի ճակատում հայկական ուժերը ստիպված էին նահանջել և տիրեց խուճապ, Կոմանդոսը ոգին չգցեց․ նրա հետ եղած 16-ամյա կամավոր Սուսաննա անունով աղջիկը հիշում է․ «Նահանջում էինք, ամենուր խուճապ էր․ Կոմանդոսը գրկեց ինձ, ասաց՝ «Մարտակերտն էլ թողեցինք», ու արտասվեց, մենք էլ երեխեքի պես լաց եղանք»։ Այս անկեղծ թրթիռներով լի դրվագը բացահայտում է Կոմանդոսի մարդ տեսակն ու զգացմունքային կապը իր զինվորների և հայրենիքի յուրաքանչյուր կորստի հետ․ նա իշխող սպարապետ չէր, այլ զինվորի ցավով ցավող առաջնորդ, ում համար յուրաքանչյուր նահանջ սրտի վերք էր։

Նույն մարդկային ջերմությամբ Կոմանդոսը պատերազմից հետո էլ շփվում էր ժողովրդի ու զինակիցների հետ։ Չտրվելով փառքի դափնիներին՝ նա հրաժարվեց քաղաքական բարձր ամբիցիաներից և մինչև կյանքի վերջը մնաց ժողովրդի մեջ՝ որպես պարզ և ազնիվ մարդ։ Հայաստանի նախագահի պաշտոնական խոսքերով՝ «Նա ոչ միայն հերոս էր, լեգենդար հրամանատար, այլև նախ և առաջ ազնիվ մտավորական և պարզ մարդ»։ Այս խոստովանությունը պետության բարձրագույն մակարդակով արտացոլում է այն, ինչ ժողովուրդն արդեն վաղուց գիտեր Կոմանդոսի մասին։ Իր սրտացավ, բարեխիղճ և նվիրական ծառայության համար Տեր-Թադևոսյանը վայելում էր անկեղծ սեր ու հարգանք հասարակության լայն շերտերում։ Անկախ պաշտոնական կարգավիճակից, մարդկանց աչքում նա մնում էր Մարդ-լեգենդ, ում անունը դարձել է ամրության, խիզախության և պարկեշտության հոմանիշ։

Ժողովուրդն իր հերոսին անվանակոչեց մի ջերմ մականունով՝ Կոմանդոս, և այդպես էլ կոչում է նրան մինչ օրս։ Տեր-Թադևոսյանի անձի նկատմամբ սերն ու հարգանքը դուրս էր բոլոր քաղաքական նախընտրություններից. Արցախյան պատերազմի տարիներից ի վեր նա դարձել էր համազգային կերպար։ Չնայած դրան, քաղաքական վերնախավում նրա նկատմամբ վերաբերմունքը միշտ միանշանակ չի եղել։

Պատերազմի ավարտից հետո, երբ հաղթանակի պտուղները շատերն էին ցանկանում վաստակագրել իրենց հաշվին, Կոմանդոսը որոշակի շրջափուլերում մնաց վերադասների ուշադրության ստվերում։ Նա շարունակեց ծառայել Պաշտպանության նախարարությունում տարբեր պաշտոններով (այդ թվում՝ Զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետի տեղակալի և Պաշտպանության փոխնախարարի պաշտոններում) մինչև 2001 թվականը, սակայն երբևէ չձգտեց քաղաքական կարիերայի կամ իշխանական դիրքերի։ Շատերի գնահատմամբ՝ գեներալ Տեր-Թադևոսյանի գիտելիքներն ու փորձը պատշաճորեն չեն կիրառվել ՀՀ զինված ուժերում այն չափով, որքան նա պատրաստ էր տալ։ Այնուամենայնիվ, հենց այդ անաչառ ու անկուսակցական մնալը ավելի էր մեծացնում նրա հեղինակությունը հասարակության աչքում։

Տարիներ շարունակ Կոմանդոսը ստացավ բազմաթիվ պարգևներ և կոչումներ, սակայն ժողովրդի համար նրա ամենամեծ կոչումը հենց «Կոմանդոս» անունն էր, որը հավերժացավ պատմության մեջ։ Արցախյան իշխանությունները նրան շռայլորեն գնահատել են՝ շնորհելով «Արցախի հերոս» բարձրագույն կոչումը դեռևս իր կենդանության օրոք։ Հայաստանի Հանրապետությունում նույնպես տարիների ընթացքում նրան պարգևատրել են «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանով, «Սուրբ Վարդան Մամիկոնյան» շքանշանով և այլ բարձր պարգևներով։ Սակայն ՀՀ Ազգային հերոսի բարձրագույն կոչմանը (Հայրենիքի շքանշանին) նա արժանացավ միայն մահվանից հետո՝ 2021 թ. մայիսի 8-ին, ՀՀ նախագահի հատուկ հրամանագրով։ Այդ ուշացած, բայց կարևոր ճանաչումը փաստեց, որ պետությունը վերջապես պաշտոնականորեն համահունչ դարձավ ժողովրդի կարծիքին. Կոմանդոսը մեր ժամանակների ազգային հերոսներից է։

Նրա մահվան բոթը 2021 թվականի մարտի 31-ին ծանր ցավ առաջացրեց ողջ հայ հասարակության շրջանում։ Վարչապետից և նախագահից մինչև շարքային քաղաքացիներ՝ բոլորը խոնարհումով խոսեցին լեգենդար հրամանատարի կենսուղու մասին։ Երևանում կատարվեց մեծ պատիվներով վերջին հրաժեշտի արարողություն, և տեսարանն արտացոլեց, որ Կոմանդոսը պատկանում է ողջ ժողովրդին, ոչ թե առանձին մի խմբի։ Ոմանց համար գուցե ուշագրավ էր, որ իր կյանքի վերջին տարիներին Տեր-Թադևոսյանը չէր ներգրավվել որևէ քաղաքական գործընթացում և անգամ երբեմն անտեսվում էր արդի իշխանությունների կողմից, սակայն ժողովրդի սրտերում նա միշտ էլ ուներ իր անփոխարինելի տեղը։ Ժողովուրդը հավատարիմ մնաց իր հերոսին՝ նրան պարգևելով ամենամեծ պարգևը՝ անմահ հիշատակ և անվերապահ սեր։

Ժառանգությունն ու հերոսի կարիքն այսօր

Այսօր, երբ հայ ժողովուրդը կրկին կանգնած է բարդ մարտահրավերների դիմաց, ավելի քան երբևէ զգացվում է Կոմանդոսի նման հերոսների և առաջնորդների կարիքը։ Փոփոխված աշխարհաքաղաքական իրավիճակում և հատկապես վերջին տարիների ցավալի իրադարձություններից հետո (որի ընթացքում մենք ցավով կրկին հիշեցինք Շուշիի անունը այլ ներաշխարհով), շատերը գիտակցեցին, թե որքան նշանակալի էր այն սերունդը, որը կռվեց և հաղթեց 1990-ականներին։ Կոմանդոսը այդ սերնդի խորհրդանիշներից մեկն է, և նրա թողած ժառանգությունը պարզապես պատմության էջերում գրառում չէ, այլ դաս և ուղեցույց գալիք սերունդների համար։

Ինչպես նկատեց նախագահ Արմեն Սարգսյանը իր ցավակցական խոսքում, «Մենք դեռ շատ ենք ունենալու ռազմական արվեստի կոմանդոսյան գիտելիքների, բարոյականության նրա չափանիշների, փորձի ու հմտությունների կարիքը… Նրա կյանքը զինվորական խիզախության, ռազմական կրթության և ռազմահայրենասիրական դաստիարակության ուղեցույց է, օրինակ, թե ինչպես ապրել, ինչպես ծառայել հայրենիքին, ինչպես հավատարիմ մնալ մասնագիտությանը ու սկզբունքներին, ինչպես նվիրվել Արցախին ու պայքարել Արցախի ազատության համար, ինչպես չդավաճանել Շուշիին ու Արցախին…»։ Այս խոսքերը լավագույնս բնորոշում են այն հսկայական բարոյական ու մասնագիտական ժառանգությունը, որ թողել է Արկադի Տեր-Թադևոսյանը մեզ։ Նրա անունը վեր է անձնական կենսագրությունից և դարձել է ազգային ինքնության մասը, որ ի ցույց է դնում ինչպիսի հերոսներ կարող են ծնվել մեր ժողովրդի միջից, երբ վտանգված է հայրենիքի լինելությունը։

Այսօր հայ հասարակությունը կարոտով է հիշում Կոմանդոսին ու նրա նմաններին, որովհետև նրանց մեջ մարմնավորված էին արժանապատվությունն ու անձնվիրությունը՝ հատկանիշներ, որոնք պակասել են մերօրյա իրականության մեջ։ Հերոսների կարիք կա միշտ, ոչ թե փառաբանության համար, այլ որպես ուղեցույցներ՝ ոգի, հույս և հավատ ներշնչելու ժողովրդի մեջ։ Կոմանդոսի օրինակով շատ երիտասարդներ սովորեցին, որ հայրենիքին ծառայելը նշանակում է արժանապատվությամբ ապրել և անհրաժեշտ պահին անկաշառ նվիրվել ընդհանուր գործին։ Նրա կյանքով և գործով մեզ կտակվեց հավատը, որ միասնական կամքով և գրագետ առաջնորդությամբ կարելի է անհնարինն իրականացնել։

Կոմանդոսի թողած ժառանգությունն այսօր շարունակվում է թե՛ հիշատակի, թե՛ գործնական առումներով։ Նրա անունով կազմակերպվում են ռազմահայրենասիրական դասընթացներ, քննարկվում է տուն-թանգարանի ստեղծումը, և ամեն տարի մայիսի 22-ին շատերն են արտասանում նրա անունը երախտագիտությամբ։ Կոմանդոսի մարտական ուղու և մարդկային կերպարի մասին պատմությունները փոխանցվում են սերնդից սերունդ, որպեսզի չմոռացվի, թե ինչն էր մեր հաղթանակների հիմքում։ Այդ հիմքում ոչ միայն զենքի ուժն էր, այլ առաջին հերթին այն բարոյական ուժը, որով Կոմանդոսի նման հերոսները զինեցին իրենց զինակիցներին։

Արկադի Տեր-Թադևոսյանի ծննդյան այս օրը կրկին փառաբանում ենք նրա հիշատակը՝ առանց կեղծ պաթոսի, այլ խորին հուզմունքով ու հպարտությամբ։ Նա մեր ժամանակների իսկական հերոսն է, ով մնաց համեստ մինչև վերջ, սկզբունքային իր հավատամքին, բարոյականության անզիջում չափանիշով և անբասիր ծառայությամբ հայրենիքին։ Կոմանդոսի անունը շարունակում է ապրել ժողովրդի հոգու մեջ՝ որպես քաջության և վեհության խորհրդանիշ։ Եվ որքան էլ ցավալի է նրա բացակայությունը մեր օրերում, նույնքան մեծ է նրա օրինակին հետևելու կոչը, որը հնչում է յուրաքանչյուրիս սրտում. հայրենիքը կարիք ունի նոր Կոմանդոսների՝ այնպիսի անձանց, ովքեր կնձեռեն մեր ազգին հաղթանակի հավատն ու անսասան կամքը, ինչպես դա արեց լեգենդար Կոմանդոսը։