Իսկ հայ լինե՞լը... Չարքաշ, քարտաշ, դժվարին մի վիճակ:
Կ. ԶԱՐՅԱՆ
Անցյալ շաբաթ հավերժի ուղին բռնեց հուշարձանագետ, հայրենագետ Սամվել Կարապետյանը: Հայ ժողովուրդն զրկվեց` իր կողքին վայելելու այն մարդու, հայ մշակույթի այն նվիրյալի ներկայությունը, որն իր ողջ գիտական կյանքը նվիրաբերել էր հայ մշակույթին, առավելապես` ճարտարապետությանը:
Սամվել Կարապետյան հայի շնորհիվ հազարավոր մշակութային կոթողներ փրկվեցին մոռացումից եւ անխուսափելի թվացող կորստից: Նրա շնորհիվ աշխարհն ուրիշ լույսի տակ տեսավ հայկական ճարտարապետությունը: Նա իր գործն սկսեց միայնակ, բայց դպրոց ստեղծեց, դպրոցՙ որի դերն այսօր անուրանալի է, որի մասին խոսելիս միայն երախտամոռությամբ լցվածը կարող է չհիշել Սամվել Կարապետյանին:
Ես, ծագումով լինելով Գարդման գավառի Փիփ գյուղից, դեռ վաղ տարիքում համակրանքով ու երախտագիտությամբ եմ լցվել Ս. Կարապետյանի նկատմամբ, որովհետեւ գլխավորապես նրա շնորհիվ է, որ այսօր, թեպետ Գարդմանը գտնվում է Ադրբեջանի ճանկերում, գարդմանահայը, այդ թվում` ես, հնարավորություն ունի տեսնելու տարածաշրջանի բոլոր հայկական բնակավայրերի ու հուշարձանների լուսանկարներն ու փաստական տվյալները: Նա միայնակ, ոտքով անցնելով գյուղից գյուղ, իր թիկունքում միշտ զգալով թուրք-թաթարի սպառնացող հայացքը, հստակ կորստից փրկել է Գարդման գավառի տարածքում գտնվող գրեթե բոլոր հայկական հուշարձանները: Նրա ֆոտոապարատին են պատկանում տարածաշրջանի հայաբնակ գյուղերի այն հազարավոր լուսանկարները, որոնք միակ սփոփանքն ու դարմանն են հայրենազուրկ գարդմանահայի:
Իսկ թե ինչ անվանդ ունի Սամվել Կարապետյանն ընդհանուր Հայկական լեռնաշխարհում գտնվող հուշարձանների ու բնակավայրերի բացահայտման, չափագրման ու հանրահռչակման գործում, հայտնի է, բայց ժամանակը դեռ լուրջ ասելիք ունի այդ մասին:
Նրա մահից հետո շատերն ափսոսացին, որ առիթ չեն ունեցել հանդիպելու, շատերը հետմահու հարգանքի տուրք մատուցեցին: Եղան վատեր նաեւ, որ կրոնական հողի վրա ցույց տվեցին իրենց ցածրակարգությունը: Եղան նաեւ այնպիսիք, որ մարդուն սկսեցին կոչումներով ծանրութեթեւ անել, այնինչ, նրա ամենամեծ կոչումը ժողովրդի սերն ու հարգանքը, համակրանքն էր:
Ես էլ ցանկանում եմ կիսել իմ այն հուշերը, որոնք կապված են մեծ հայի հետ:
Վաղուց էի առիթ փնտրում հանդիպելու նրան: Եվ ահա, 2016թ. գարնանն ստեղծվեց այդ առիթը: Եկել էի Երեւան` համալսարան ընդունվելու համար փաստաթղթերս կարգավորելու: Մինչ այդ արդեն համացանցով կապ էի հաստատել նրա հետ, տարածաշրջանի մասին իմ իմացությամբ հասցրել էի արժանանալ նրա գովեստին, գովեստՙ որը խորամուխ պիտի դարձներ ինձ տարածաշրջանի պատմության մեջ: Մեր առաջին հեռախոսազրույցի ժամանակ Սամվել Կարպետյանն ինձ իր տուն հրավիրեց: Գնացի բարեկամիս` անվանի լրագրող եւ ֆոտոգրաֆ Համլետ Կոնջորյանի (կրկին գարդմանահայ) հետ: Երբ հասանք իրենց փողոց, զանգեցինք, որպեսի հստակ կողմնորոշվենք: Եվ ահա, անսպասելիորեն նրբանցքներից մեկի վերջնամասում մեր առաջ հայտնվեց ինքը` Սամվել Կարապետյանը, իմ երազանքը կատարվեց. ես հանդիպեցի նրան: Հեռվից մտերմաբար ձեռքով արեց, ինչպես մարդիկ սովորաբար ձեռքով են անում իրենց վաղեմի ծանոթներին: Ձեռքսեղմումից հետո նրա տան դռները լայն բացվեցին մեր առաջ: Առաջինն աչքիս առաջ հայտնվեցին մի քանի արկղ գրքերը, որոնք ինչպես կռահել էի, նոր էին հայտնվել նրա տանը: Նկատելով ուշադրությունս` Կարապետյանն ասաց. «Գիտեմ, որ գրքեր սիրում ես, ես էլ այսօր գրքերի հանք էի ընկել, բոլորն այդտեղից եմ բերում, պետք է կարդամ»:
Հետո ծանոթացանք նրա ընտանիքի անդամների հետ ու նստեցինք հացի սեղանի շուրջ:
Ճաշից հետո գնացինք իր աշխատասենյակ, որտեղ հասնելու համար պետք է ոլորուն աստիճաներով իջնեինք նկուղ: Հ. Կոնջորյանի զարմացական ու հիացական դիտարկմանը Կարապետյանը ժպտալով պատասխանեց` «Հիտլերից եմ սովորել, ձմռանը տաք է, ամռանը` հով»:
Եթե տեղում համակարգիչներ ու էլեկտրական լապտերներ չլինեին, ես հաստատ կմտածեի, որ գտնվում ենք հին աշխարհի մի որեւէ քաղաքի գրադարանում, որտեղ մեզանից յուրաքանչյուրը գոնե մեկ անգամ մտովի շրջել է` որեւէ պատմիչի օգնությամբ:
Զրույցը շատ երկար տեւեց, համարյա մինչեւ ուշ երեկո խոսեցինք ամեն-ամեն ինչից: Ապրիլյան պատերազմի վերքերը դեռ արնահոսում էին գիտակից ամեն մի հայի սրտում: Կարապետյանը կսկիծով անդրադարձավ նաեւ այդ պատերազմի ընթացքում զոհված հայորդիներին ուՙ «մեր սերուցքը գնաց» բառերն արտաբերելով փակեց թեման: Հետո դարձանք Գարդմանին` մեր կորուսյալ հայրենիքի մի մասին: Մեծ հայրենագետը շատ բան պատմեց մեզ` ինչպես է առաջին անգամ հայտնվել տարածքում, ինչպես է լուսանկարել Փիփը եւ այլն: Նա հիշում էր նաեւ, թե ինչպես Փիփ գյուղի տարածքում, Շամքոր գետի ափին, ինքը օգտվել է փիփեցի ամուսինների հյուրասիրությունից եւ մեղր համտեսել, ափսոսանք հայտնեց, որ չի հիշում նրանց անունները: Բարեբախտաբար, ես մերոնցից իմ հարցասիրության շնորհիվ, արդեն լսել էի այդ մարդկանց մասին եւ հուշեցի` «Բախշի եւ Վարթո, նրանց գյուղում այդպես են կոչել»: Աչք էր պետք տեսնելու, եւ սիրտ` զգալու համար, թե ինչպես հուզվեց այդ մեծ մարդը:
Այդ օրը Սամվել Կարապետյանը մտովի մեզ ուղեկցեց իր անցած բոլոր կածաններով ու ճանապարհներով, գյուղերով ու ավերված բերդերով, անտառներով, դաշտերով: Երբ վերջացրեց, ասաց. «Հայ մարդը պետք է տրորի իր հայրենիքի կածանները»:
Մեր ջերմ զրույցն ավարտվեց գրքերի նվիրատվությամբ: Սամվել Կարապետյանը գրքեր նվիրեց թե ինձ, թե բարեկամիս: Այդ գրքերն այսօր իմ գրապահարանում են եւ պահպանվում են սրբորեն, որովհետեւ իրենց վրա կրում են Սամվել Կարապետյանի տասնամյակների ջանքերն ու... մատների հպումը:
Հրաժեշտից առաջ պայմանավորվեցինք եւս մեկ անգամ հանդիպել, որպեսզի վերցնենք Փիփ գյուղի հատակագիծն ու փորձենք թվագրելով` նշել, որ տունը ում է պատկանում: Առաջին հայացքից այս տարօրինակ ցանկությունը Սամվել Կարապետյանը հստակ ձեւակերպեց. «Որպեսզի եթե վաղը Եռագույնով մտնենք մեր հայրենի գյուղերը, իմանանք որն է եղել մեր պապի տունը եւ այնտեղ ապրենք. Ես համոզված եմ, որ անպայման գալու է այդ օրը, ուրիշ կամ տարբեր լինել չի կարող»:
Այդ նախադասությունը դաս էր ինձ համար:
Մոտ երկու ամիս անց, կրկին Համլետ Կնոջորյանի հետ, հանդիպեցինք Սամվել Կարապետյանին` այս անգամ ավելի կարճ ժամանակով: Էլի նստեցինք իր տանը, աշխատասենյակում ու վերցրինք գյուղի հատակագիծը` անպայման խոստանալով անել հնարավոր ամեն բան գյուղի ընտանիքներին տեղորոշելու համար:
Անցած շաբաթ օրը բանաստեղծ ընկերոջս` Գոռ Հարությունյանի հետ ուղիղ կանգնած էի Սամվել Կարապետյանի դագաղի կողքին: Մտովիՙ ներողություն խնդրեցի մեծ հայրենագետից, որ այն հատակագիծը, որը պետք է թվագրեի ու կազմեի, մինչեւ օրս չեմ ավարտել, կիսատ եմ թողել: Խոստացա անպայմանորեն անել այն, ինչ խոստացել եմ, եւ հանձնել ՀՃՈՒ կենտրոնին, նրանց, ովքեր շարունակելու են Սամվել Կարապետյանի գործը:
Լույս ինջնի հոգուդ, մեծ հայ:
Գեւորգ ԳՅՈՒԼՈՒՄՅԱՆ
ԱԶԳ
