Յուրի Գրիգորովիչը և Հայաստանը

20.05.2025

Հայ և ռուսական բալետային ավանդույթների խաչմերուկում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում բալետմայստեր Յուրի Գրիգորովիչը։ Ողջ մի դարաշրջան ձևավորած այս մեծանուն արվեստագետը, շուրջ երեք տասնամյակ ղեկավարելով Մոսկվայի Մեծ թատրոնի բալետային խումբը, բեմադրել է ներկայացումներ, որոնք դարձրել են դասական բալետը ժամանակակից և անմիջական։ Բայց նրա ստեղծագործական տեսադաշտը երբեք չի սահմանափակվել Ռուսաստանի բեմերով. Գրիգորովիչն ունեցել է սերտ ու պտղաբեր կապ Հայաստանի հետ՝ համագործակցելով հայկական թատրոնների և պարային խմբերի հետ, կարևոր դեր խաղալով հայ բալետի զարգացման մեջ և ինքն էլ բազմիցս այցելելով Երևան։

Համագործակցություն հայկական բեմերի հետ

«Սպարտակ»-ի վերածնունդը Երևանում

2009 թվականը դարձավ հայ բալետի համար շրջադարձային. Գրիգորովիչը Հայաստանի մշակույթի նախարարության հրավերով ժամանեց Երևան՝ բեմադրելու Արամ Խաչատրյանի «Սպարտակ» բալետը։ Հենց Խաչատրյանն էր դեռ 1960-ականներին երազում, որ իր գլուխգործոցը հայրենի բեմում ներկայացվի Գրիգորովիչի ընթերցմամբ։ Երազանքը կատարվեց ուշ, բայց առավել հանդիսավոր պայմաններում. վարպետը ոչ միայն վերահղագրեց լիբրետտոն, այլև աշխատեց Սիմոն Վիրսալաձեի դասական էսքիզների հիման վրա՝ շեշտելով հերոսական, բայց նաև մարդկային դրամատիզմը։

Բեմադրական գործընթացը, սակայն, մարտահրավեր էր. Երևանի Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնն այդ շրջանում տղամարդ պարողների սուր պակաս ուներ։ Գրիգորովիչը խնդրի ստեղծագործական լուծում գտավ՝ համագործակցելով «Բարեկամություն» երգի-պարի անսամբլի և Երևանի պարարվեստի ուսումնարանի ուսանողների հետ, իսկ մի շարք երիտասարդ պարողներ նույնիսկ ժամանակավորապես ազատվեցին զորակոչի ծառայությունից, որպեսզի մասնակցեն ներկայացմանը։ Երեք ամսվա համատեղ աշխատանքից հետո «Սպարտակ»-ի երևանյան պրեմիերան թատերական իրադարձություն դարձավ ոչ միայն Հայաստանում, այլև տարածաշրջանում։ Ներկայացումը կայացավ Հայաստանի և Ռուսաստանի առաջին տիկնանց՝ Ռիտա Սարգսյանի և Սվետլանա Մեդվեդևայի բարձր հովանու ներքո և համահայկական հովանավորության շնորհիվ, ինչը վկայում էր ժողովրդի և պետության միասնությունը բարձր մշակույթի շուրջ։

Վարձատրություն ու ճանաչում

Նույն թվականի ամռանը ՀՀ նախագահի հրամանագրով Յուրի Գրիգորովիչը պարգևատրվեց Պատվո շքանշանով՝ «Սպարտակ»-ի վերականգնմամբ հայ մշակույթի առջև ունեցած մեծ ծառայությունների համար։ Դա ոչ միայն գեղարվեստական արդյունքի գնահատում էր, այլև խորհրդանշական ժեստ՝ ընդգծելու, որ հայկական և ռուսական բալետային ավանդույթները փոխադարձորեն սնուցում են միմյանց։

Գրիգորովիչի ազդեցությունը հայ բալետի զարգացման վրա

Նոր որակական նշաձող

Գրիգորովիչի բեմադրած «Սպարտակ»-ը վերադարձրեց Երևանին այն մակարդակը, որին ազգային բալետը վաղուց էր ձգտում։ Եթե Խաչատրյանի այս բեմադրությունը հայ բեմ քաջածանոթ էր 1962-ի, 1977-ի և 1982-ի տարբերակներով, ապա 2009-ի նորացումը հավասար էր ստեղծագործական վերածննդի․ ժեստային պլաստիկայի հստակեցումը, խմբապարի դինամիկայի խտացումը և որ ամենակարևորն է՝ կերպարների հոգեբանական ինտենսիվությունը նոր շունչ հաղորդեցին ողջ թատերախմբին։ Գրիգորովիչի ղեկավարությամբ ձևավորված փորձարարական մթնոլորտն օգնեց, որ փորձառու արտիստները վերաիմաստավորեն իրենց դերերը, իսկ երիտասարդները սովորեն լավագույններից։

Տարբեր սերունդների կամուրջ

Վարպետը մշտապես ընդգծում էր հայ բալետի անցյալի մեծերի՝ Վանուշ Խանամիրյանի, Վիլեն Գալստյանի, Օլգա Վինոկուրի, Նորա Մարտիրոսյանի ներդրումը։ Վիլեն Գալստյանն, ի դեպ, կրկնակի նշանակություն ուներ. նա ոչ միայն տարիներ առաջ ինքն էր ամբողջությամբ բեմադրել «Սպարտակ»-ը, այլ նաև 2000-ականներին ղեկավարում էր թատրոնի բալետային խումբը և մեծապես նպաստեց Գրիգորովիչի հրավերի իրականացմանը։ Այս ժառանգական շղթան ապահովեց փորձի և արժեքների շարունակականությունը, որն այսօր էլ կենդանի է Երևանի բեմում։

Մշակութային քաղաքականություն ու հովանավորություն

«Սպարտակ»-ի հաջողությունից հետո բալետը կրկին դարձավ հանրային քննարկման կիզակետը․ լրատվամիջոցները սկսեցին լայնորեն լուսաբանել բալետի խնդիրները, իսկ պետական-մասնավոր գործընկերությունը՝ հովանավորչության նոր հնարավորություններ դիտարկել։ Գրիգորովիչի բնութագրած «բազմապատկել ուշադրությունը բալետին» ուղերձը դարձավ մշակութային քաղաքական օրակարգի մաս, ինչը նախադրյալներ ստեղծեց նոր ներդրումների ու կրթական ծրագրերի համար։

Հյուրախաղեր և այցեր

Առաջին հանդիպումը՝ 1962-ին

Գրիգորովիչի առաջին «հայկական» փորձը տեղի էր ունեցել դեռ 1962 թվականին, երբ նա, այդ ժամանակ երիտասարդ պարող, դարձավ Երևանի «Սպարտակ»-ի հյուրը և հանդես եկավ գլադիատորական հատվածում։ Այդ տպավորությունները, ինչպես հետագայում է խոստովանել, կարևոր դեր են խաղացել Խաչատրյանի երաժշտության և հայկական բեմական դպրոցի նկատմամբ իր շարունակական հետաքրքրության մեջ։

Միջազգային հարթակներում հայկական բալետը

2013-ին, երբ Հայաստանը նախագահում էր Եվրոպայի խորհրդում, Ստրասբուրգի բեմում ներկայացվեց հենց «Սպարտակ»-ը՝ Գրիգորովիչի բեմադրությամբ և Երևանի օպերայի ու բալետի խաղացանկով։ Եվրոպական հանդիսատեսի ջերմ ընդունելությունը վկայեց, որ վարպետի ձեռագիրը կամուրջ է ոչ միայն Երևանի ու Մոսկվայի, այլև Հայաստանի ու միջազգային մշակութային ընտանիքի միջև։

Կամուրջներ մարդասիրական հարթությունում

2017-ին «Ավրորա» մարդասիրական մրցանակի Երևանի արարողությանը, որտեղ հավաքվել էին համաշխարհային դատաիրավական և բարեգործական մտքի առաջնորդներ, բեմ բարձրացան հայ երիտասարդ պարողները, որոնք կրկին ներկայացրին «Սպարտակ» բալետից հատվածներ Գրիգորովիչի խորեոգրաֆիայով։ Այս պարային միջանցիկ գաղափարը շեշտեց, թե ինչպես է բալետը կարող միավորել մարդասիրության գաղափարի հետ՝ փոխանցելով ազատության, պայքարի և արժանապատվության ուղերձը։

Յուրի Գրիգորովիչը ոչ միայն համաշխարհային բալետի նշանավոր դեմք է, այլև Հայաստանի մշակութային պատմության կարևոր դերնակատար։ Նրա բեմադրած «Սպարտակ»-ը հանդիսացավ հայ բալետի վերածննդի ազդակ, կանգնեցրեց կատարողական բարձր նշաձող, ստեղծեց սերունդների միջեւ գեղագիտական կամուրջ և ցույց տվեց, որ բարձր արվեստը կարող է լինել ազգային ինքնության ուժեղացման և միջազգային ճանաչման հուսալի գործիք։

Այսօր, ամեն անգամ, երբ Երևանի օպերայի և բալետի թատրոնում բացվում է վարագույրը, և հնչում են Խաչատրյանի հերոսական ակորդները, բեմում զգայելի է Գրիգորովիչի վարպետության շունչը։ Նա դարձավ այն անձը, որ կամուրջ կառուցեց Մոսկվայի ու Երևանի, ինչպես նաև հայ և ռուս բալետային ավանդույթների միջև՝ ապացուցելով, որ արվեստը իսկապես չունի սահմաններ, իսկ մշակութային համագործակցությունը կարող է թիկունք լինել նույնիսկ ամենաբարդ ժամանակաշրջաններում։