«Օրհնվի էն սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ», թե՞...

26.09.2023

«Օրհնվի էն սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ»,- աբովյանական խոսքն այս օրերին երբեմն մեջբերվում է: Բայց շարունակությունն անհայտ է մնում: Իսկ այն այսպիսին է. - «... ու ղզլբաշի անիծած, չար շունչը մեր երկրիցը հալածեց»:

Մայրական կողմից որպես Խաչատուր Աբովյանի ընտանիքի ժառանգ` ուզում եմ մի հստակեցում անել, որ մեծ լուսավորչի մասին թյուրըմբռնումները վերջապես հասցեագրվեն: Եվ որ մեզ համար բացահայտվի մի դրվագ, որի մասին մինչ այսօր ոչ ոք ոչինչ չի ասել:

Ոչ ոք դա չի արել: Ոչ ոք դա չի անում: Եվ հիմա ես անելու եմ:

Աբովյանները մելիքական` այսինքն ազնվական` իշխանական ընտանիք էին` Մելիք Ապով ազգանվամբ: Ըստ որոշ տվյալների` Արցախից: Մի մասը վերաբնակվում է Լոռիում` Օձունի կողմերում, մյուս թևը գալիս է Արարտյան դաշտ: Գալով Քանաքեռ` պահպանում են ազնվականական իշխանությունը և ստանում են Քանաքեռի տանուտերությունը:

Աբովյանը իր դարի, իր մութ ժամանակների խավար ու խավարամիտ հայության շրջանում բացառիկ Արևմտյան արժեհամակարգ կրող և էությամբ արևմուտքցի լուսավոր հայ էր: Թերևս եզակի էր այդ դարի Հայաստանում: Միակը:

«Թող օրհնվի էն սհաթը ... » Աբովյանը գրել է իր գեղարվեստական գործում և այդ խոսքերը պատկանում են հերոսին: Պատմական իրադարձությունների այդ համատեքստը այն պահն էր, երբ կոտորված հայությունը ռուսների հետ հսկայական հույսեր էր կապում: Ռուսները, ինչպես միշտ, խաբեությամբ եկել էին և փրկիչ էին ներկայանում: Նրանք Հայաստանը գրավել էին (ոչ թե ազատգրել) ղզլբաշներից` Սեֆյան Իրանի թուրքական պետության թյուրք ջարդարարներից: Աբովյանն առաջիններից էր, որ հասկացավ ռուսների էությունը: Հետագա ուսմնասիրողները նրա հակառուսականությունը բնորոշում էին որպես «հակացարականություն», որովհետև խորհրդային տարիներին հակառուս Աբովյանը պարզապես արգելված կլիներ, իսկ Խորհրդային վերնախավին ձեռնտու էր Աբովյանին ոչ թե արգելել, այլ հետահայացքով հակացարիստ ներկայացնել: Դրանով երկու նապաստակ էր խփվում: Հա´մ Աբովյանը դառնում էր նախահեղափոխական հեղափոխական: Հա´մ էլ նրա գրքկանությնը սկսում էր այդպիսով ծառայեցվել ռուսների տիրապետությանն ու նրանց ներկայացնել որպես ազատարարներ:

Աբովյանն իր դրան հաջորդով շրջանի գործերում մասնավորապես նշում է, որ ռուսներն ավելի վատ էին վարվում հայերի հետ` քան անգամ թյուրքական ղզլբաշ իրանցիները` ռուսներից առաջ: Այն թյուրք իրանցիները, որոնցից ռուսներն իբր թե եկել էին քրիստոնյա իբր եղբայրներին փրկելու:

Աբովյանը կրթվել էր Տարտուի Դորպատի Համալսարանում (ներկայիս Էստոնիա), կատարելապես տիրապետում էր գերմաներենին, ապրել էր Եվրոպայում, ընկերություն էր անում ժամանակի եվրոպական խոշոր մտավորականների և ազնվականների հետ: Մեծապես ազդված էր ֆրանսիական լուսավորչականներից: Կինն էլ գերմանացի էր, որ իր հետ եկել էր Քանաքեռում ապրելու: Հասկանալով Եվրոպա ձևացող Ռուսաստանի և իսկական Եվրոպայի տարբերությունը` Աբովյանը ժամանակի հետ է´լ ավելի հակառուս դարձավ: Այդ մասին ակնարկում է Ակսել Բակունցը:

Հարկ է նշել, որ Աբովյանին տանել չէր կարողանում նաև Էջմիածնի կղերականության մեծ մասը: Հայաստանում` սկսած 16-17 դարերից մինչև այս օրն ու այս վայրկյանը երբևէ չի հանդուրժվել Արևմտյան տիպի կրթյալ, լուսավոր, քննադատ ոգով լցված բարեփոխիչը:

Իսկ Աբովյանը ոչ միայն կրթված հայ էր, այլև բարեփոխեց հայոց լեզուն և Հայաստանի ամենափայլուն ու ամենաուսյալ ուսուցիչն էր:

Աբովյանի անհայտ բացակայումը բազմաթիվ վարկածներ ունի:

Մայրս, որ վերջին մարդն է Աբովյանի ընտանիքից, որ ծնվել է Աբովյանի տանը, երկար շփվել է աբավյանագետ Պիոն Հակոբյանի հետ և իր կյանքի երկար տարիներ նվիրել է Աբովյանի թանգարանին ու դրա կայացմանը, համոզված է, որ Աբովյանին հենց ռուսներն են առևանգել և սպանել:

Հակառուսական ուժեղ և ընդգծված տրամադրություններ ունեցող բացառիկ ու լուսավոր լուսավորիչը, որ նաև սերունդ էր կրթում ու որն ահռելի հեղինակություն էր ձեռք բերել` չէր կարող հանդուրժվել ռուսական գաղութարարների կողմից: Եվ ռուսներն Աբովյանի հետ արեցին այն` ինչ իրենք լավագույնն են անում:

Սպանեցին:

Հետո հայերն արեցին այն` ինչ լավագույնս են անում. սկսեցին ռուսներին արդարացնել` մոգոնելով ու հրապարակ բերելով բազմափնթոր վարկածներ. գնաց ու փախավ, կորավ, մոլորվեց, թուրք դեռատի աղջկա էր սիրում և թուրք հայրը սպանեց, բարձրացավ Արարատ ու հետ չեկավ և այլ հիմարություններ:

Ուժերի ծաղկունքում գտնվող 39-ամյա և իր ընտանիքին խիստ կապված Աբովյանը, 175 տարի սրանից առաջ` ապրիլյան մի պարզ օր առավոտյան սովորականի պես դուրս եկավ տանից, որ գնա դպրոց` դասի (ներկայիս Հրապարակի Պիացցա Գրանդեի տարածքում) և տեղ չհասավ:

Նրան ճանապարհին առևանգեցին, սպանեցին և անհայտ մի վայրում թաղեցին ռուսները:

Ճիշտ այնպես` ինչպես 175 տարի անց առևանգեցին, սպանեցին ու թաղեցին Աբովյանի հայրենիքը: Այն հայրենիքը, որի համար ապրեց ու իր կյանքը տվեց մեծագույն հայ Խաչատուր Աբովյանը:

Անիծված լինի´ այն սհաթը, երբ ռսի պիղծ ու դավադիր սապոգը մտավ հայկական լուսավոր հող ու կործանեց այն:

Հայկ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ