«Իմ անունը Սարոյան է, ամենալավ անունն է...»

Ներկայացնում ենք տարիներ շարունակ մամուլից հավաքածս նյութերի մի փունջ, որը վերաբերում է Վիլյամ Սարոյանին առնչվող հետաքրքրաշարժ իրողությունների եւ հատկապես հայության հետ կապերին: Առաջին նյութը պայմանականորեն է ընդգրկված, այն գրողի հորՙ Արմենակի մահախոսականն է, որտեղ հիշվում են նաեւ հանգուցյալի «պզտիկ զաւակները»: Փաստորեն, դա կարելի է համարել Վիլյամ Սարոյանի մասին առաջին (թեկուզՙ անանուն) հիշատակությունը գրավոր աղբյուրներում: Ուշագրավ է նաեւ երկրորդ հրապարակումըՙ Սարոյանի մասին առաջին անդրադարձը խորհրդահայ մամուլում, որտեղ նրան չեն վարանել կոչել «հեղափոխական գրող»...

***

ԱՐՄԵՆԱԿ Պ. ՍԱՐՈՅԵԱՆ

Անցեալ չորեքշաբթի գիշեր, յուլիս 19ին, Արմենակ Պ. Սարոյեան յանկարծամահ եղաւ ի Քէմբպէլ, Սէն Օզէէն եօթ մղոն հեռու: Նոյն օր կէսօրէն ետք փորի սաստիկ ցաւ կ ունենայ, բժիշկը կը կանչուի, քանի մը անյաջող փորձերէն ետք երկու ուրիշ բժիշկներու որոշմամբ հիւանդանոց կը փոխադրուի գործողութիւն կատարելու, բայց դեռ գործողութիւն կատարելիք սենեակը չհասածՙ կը մեռնի: Մեռնելէն յետոյ բժիշկներ գործողութիւն կը կատարեն, կը գտնեն, որ աղիքներու մէջ քարացած հանգոյց մը գոյացած է:

Ա. Սարոյեան ծնած էր ի Բաղեշ 1875ին, նոյն քաղաքի բարձր. վարժարանէն շրջանաւարտ ըլլալով 1895ին քանի մը տեղային դպրոցին մէջ պաշտօնավարելէն յետոյ Կարին փոխադրուեցաւ, ուր երկու տարի քարոզիչ վարժապետի պաշտօն վարելէն յետոյ 1906ին Ամերիկա եկաւ նպատակ ունենալով բարձր կրթութիւն առնել եւ օր մը վերադառնալ հայրենիքՙ ծառայելու իր ազգին: Սակայն նիւթական անձուկ վիճակը եւ ֆիզիքական փափուկ կազմուածքը իրեն միշտ արգելք էին հետեւելու իր ամենասիրած գործին:

Երկու տարի Նիւ Եօրք մնալէն եւ Փէթըրսի մէջ քարոզչութեան պաշտօն վարելէն յետոյ եդեմցիներու հրաւիրմամբ Քալիֆորնիա փոխադրուեցաւ իբր իրենց քարոզիչ, բայց յուսախաբ ըլլալով ուզեց այլ գործով պարապիլ: Տարի մը առաջ Սան Ֆրանսիսքօ եւ անկէ վերջ Քէմբպէլ փոխադրուեցաւ: Իր սիրելի ընկերութեամբ, համեստ ընթացքով ամենուն սէրն ու համակրանքը կը վայելէր, ուր որ երթար: Ամերիկացիները փութացած էին իրենց ներկայութեամբ եւ ծաղկեպսակներով յարգել եւ կարեկցիլ իրեններուն: Անիկա տիպար ամուսին եւ բարի հայր մըն էր:

Ա. Սարոյեան կը թողու երիտասարդ կին եւ պզտիկ զաւակներ, ծերունի մայր, երեք եղբայրներ եւ քոյր մը: Երկնային մխիթարութիւն իր սգաւոր ընտանիքին եւ ամբողջ գերդաստանին:

ԶԵՆՈԲ, («Ասպարէզ», Ֆրեզնօ, 4.08.1911):

ՈՒԻԼՅԱՄ ՍԱՐՈՅԱՆԸ ԵՐԵՎԱՆՈՒՄ

Խորհրդային Միության մի շարք հանրապետությունների, ինչպես նաեւ Խորհրդային Հայաստանի սոցիալիստական շինարարության հետ մոտիկից ծանոթանալու նպատակով Ամերիկայի Կալիֆորնիա նահանգի Սան-Ֆրանցիսկո քաղաքից Երեւան է ժամանել երիտասարդ հեղափոխական գրող Ուիլյամ Սարոյանը: Նրա երկերը եւ հատկապես վերջին շրջանում լույս տեսած «Տրապից թռչող հանդուգն երիտասարդը», «Ներշնչում եւ արտաշնչում» խորագիրը կրող գրական գործերը մեծ ընդունելություն են գտել Ամերիկայի եւ Անգլիայի աշխատավորության լայն զանգվածներում: Երեւանում նա եղել է արտադրական, կուլտուրական բոլոր հիմնարկ-ձեռնարկություններում, ուր գրի է առել իր բոլոր տպավորությունները... Հունիսի 27-ի երեկոյան Ուիլյամ Սարոյանը Երեւանի գրողների տանը հանդիպում ունեցավ խորհրդային գրողների հետ:

(«Խորհրդային Հայաստան», Երեւան, 29.06.19359:

ՀԱՅԵՐԵՆԻ ՄԱՍԻՆ

Քանի որ ես չեմ կրնար կարդալ կամ գրել մեր սեփական հպարտ ու անխորտակելի լեզուն եւ քանի որ մեր լեզուն պէտք է յաւիտեանս ծաղկի եւ ուռճանայ եւ հարստացուի լաւ մարդոց միջոցով, անոնց իմացականութեանց գաղափարներով եւ անոնց հոգիներու երազներով, կը յայտնեմ ձեզի, որ հայերէն կը գրէք, իմ անկեղծ շնորհակալութիւններս, իմ խոնարհ յարգանքս, իմ ջերմագին յոյսս, թէ պիտի շարունակէք գրել եւ ուրիշներուն ալ ուսուցանել կարդալ ու գրել - հայերէնՙ եթէ կարելի է, ուրիշ որեւէ լեզուովՙ եթէ պէտք է, որովհետեւ լաւ մարդիկն ու լաւ գրուածքը տիեզերական են:

(Կարո Գէորգեան, Ամենուն տարեգիրքը, Պէյրութ, 1954):

[ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐՅԱՆԻ ՄԱՍԻՆ]

«...ամօթապարտ եմ, որ կը խօսիմ ու կը հասկնամ մայրենի լեզուս, բայց չեմ կրնար կարդալ: Թարգմանաբար արտասանածներէն... մասնաւորապէս կը սիրեմ Պետրոս Դուրեանի բանաստեղծութեան անզուսպ ուժգնութիւնը: Ըստ իս, անիկա ճշմարիտ հայկական հոգին է ազատ, տաք, զգայուն ու նաեւ վայրագօրէն ուժեղ: Կը հաւատամ, որ իմ գործս ալ ունի այդ յատկութիւններէն»:

(«Յուսաբեր», Գահիրէ, 21,01,1935):

[ԹՈԹՈՎԵՆՑԻ ՄԱՍԻՆ]

Երբ առաջին անգամ գացի, Երեւանի մէջ հանդիպեցայ Թոթովենցին: Թոթովենցը Ամերիկայէն կը ճանչնայի: Երբ տեսաւ զիս, «գաղտնի տեղ մը երթանք», ըսաւ: Գացինք: Ըսաւ, որ Անդրանիկի մասին վէպ մը կը գրէ: 1960ին երբ գացիՙ հետաքրքրուեցայ այդ վէպով: Լուր չունէին: Թոթովենց չէր կրնար ընդունիլ այդ ռեժիմը: Գիշեր մը հետը գրական հանդիպումի մը տարաւ զիս: «Ի՞նչ պիտի գրես», հարցուց կուսակցութեան ներկայացուցիչը: Ես ալ երիտասարդ, խենթ, ըմբո՛ստ, պոռացի, թէ «Դուն ի՞նչ իրաւունք ունիս նման հարցում ընելու ինծի, ես հայ եմ, ամերիկահպատակ եմ, ազատ եմ, դուն ո՞վ ես, որ զիս կը հարցաքննես»: Թոթովենց ոտքը ոտքիս զարկաւՙ զիս զգաստացնելու համար: «Ես հոս բերի քեզ, յետոյ զի՛ս բանտ կը դնեն», ըսաւ: Այս բաները մեծ ցաւ են մեր հայրենիքի համար:

(«Ազդակ», Պէյրութ, 20.06.1972):

[ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՊԱՀԱՆՋԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ]

- Շարա Տալեան, իմ բարեկամս, կ՛ըսէր. «Ես Տարօն կ ուզեմ»: Իրեն ըսի.

- Ես ալ կ ուզեմ: Ամէնքս ալ պէտք է ուզենք, Տարօն ուզենք, Մուշ ուզենք, Պիթլիս ուզենք, Վան ուզենք, Սասուն ուզենք: Ուզելը լաւ է, օր մը կու տան...

(«Ազդակ», Պէյրութ, 20.06.19729):

Վան, Մուշ, Պիթլիս պիտի ունենանք: Պոստանները նորէն պիտի ծաղկին: Համբերութիւն:

(«Յառաջ», Փարիզ, 1.10.1977):

ՀԱՅԿԱԿԱՆ «ԲԱԼԻՍ» ՌԵՍՏՈՐԱՆՈՒՄ

Երկու հարյուր տարեկան Սան Ֆրանցիսկոյի գունեղ եւ ֆոլկլորիկ հայկական «Բալիս» ճաշարանում սեղանի շուրջը հավաքված են (չորեքշաբթի, մարտի 29, 1967) Հերի Բրիջեսը, Բենիամինո Բուֆանոն ու Վիլյամ Սարոյանը եւ զրուցում են կատակելով:

Սարոյանն անգլերենով պատվիրում է հայկական մսով կարկանդակ: Ճաշարանատեր տիկին Արմենուհի Բալյանը խանդավառ ասում է.

- Ինչո՞ւ, պարոն Սարոյան, դուք հիանալի հայերեն եք խոսում:

Բրիջեսըՙ

- Բա՞րձր, թե՞ ցածր հայերեն:

Սարոյանըՙ

- ԲԱ՛ՐՁՐ, ա՛յ մարդ. իմ ժողովուրդն ապրում է այնտե՛ղ, բարձր լեռների վրա, ահա թե ինչու մենք բոլորս փոքր ենք:

Նրանք ժամերով նստեցին սեղանի շուրջը ու կերան այծի պանիր, խաղողի թփով տոլմա եւ խոսեցին անհեթեթ բաներ, ու թվում էր, թե կրկին երիտասարդացել են գունագեղ Սան Ֆրանցիսկոյում, մինչեւ իսկ Սարոյանը, որի կատաղի բեղերը սկսել են ճերմակել, Բրիջեսը, որի մազերը սպիտակում են եւ Բուֆանոն, որը կարող է կամ չի կարող 79 տարեկան լինել:

(«Սան Ֆրանսիսքո քրոնիքլ», 31.03.1967):

[ԻՐ ՄԱՍԻՆ]

Կը նախընտրեմ մեռնիլ Պիթլիս, քան Ֆրէզնօ. այդ ալ չեմ ուզեր. կը նախընտրեմ պտըտիլ Ֆիլատելֆիա:

Ես գտայ Հայութիւն ազգիս մէջ, մենք սաղ ժողովուրդ ենք: Կրնամ ըլլալ ամերիկացի գրագէտ, բայց Պիթլիսցի եմ, Սարոյեան եմ, Հայ եմ: Իմ նիւթըՙ կեանքն է, իմ կեանքը մարդկութիւնն է: Բախտաւոր եմ ունենալ այդ հարստութիւն (Հայ): Անդադար ժողովուրդ ենք, շատ փափաքներ ունինք յառաջդիմելու: Իմ անունս Սարոյեան է, ամէնէն լաւ անուն է:

(«Յառաջ», Փարիզ, 1.10.1977):

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ