ԱԱԾ տնօրենի անսպասելի վայրէջքը Բաքվում. խաղաղության ուղի, թե՞ գերիների լռության գին

19.09.2025, ԵՐԵՎԱՆ, ԱՆՆԱ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Ճակատագրի հեգնանք. մինչև վերջերս անիրատեսական թվացող մի դրվագ կյանքի է կոչվում։ Բաքվի Հեյդար Ալիևի անվան միջազգային օդանավակայան է իջնում ԱՄՆ արտադրության «Gulfstream G450» բիզնես-ջեթը՝ իր սրահում բերելով Հայաստանից պաշտոնական պատվիրակություն։ Այսօր՝ սեպտեմբերի 19-ի երեկոյան, Հայաստանի Ազգային անվտանգության ծառայության տնօրեն Անդրանիկ Սիմոնյանի գլխավորած խումբը ուղիղ չվերթով Երևանից ժամանեց Բաքու։ Սիմոնյանը ճանապարհ էր ընկել հենց նշված ինքնաթիռով, որը նախատեսված է մինչև 16 ուղևորի համար և 47 րոպեում հաղթահարել է հայկական ու ադրբեջանական մայրաքաղաքները բաժանող օդային ճանապարհը։

Անկախացումից ի վեր սա առաջին դեպքն է, երբ հայկական անվտանգության մարմնի այս մակարդակի ղեկավարն օրինական առաքելությամբ ոտք է դնում Ադրբեջանի հողին, ընդ որում, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության ավելի քան յոթ տարիների ընթացքում նման նախադեպ չի եղել։ Անսովոր, բայց խորապես խորհրդանշական տեսարան է․ երկու թշնամի պետությունների հակամարտություններով ծանրաբեռնված պատմության մեջ պոկվում է մի նոր էջ, որի վրա, կրակոցի ձայնի փոխարեն, այժմ արձանագրվում է ինքնաթիռի շարժիչի մեղմ ձայնը Բաքվի գիշերային երկնքում։

Պաշտոնական տեղեկատվության համաձայն՝ Սիմոնյանի գլխավորած պատվիրակությունը սեպտեմբերի 19-21-ը մասնակցելու է Բաքվում կայանալիք «Անվտանգության երրորդ միջազգային ֆորումին»։ ԱԱԾ-ի հրապարակած կարճ հաղորդագրությունն այլ մանրամասներ չի նշում՝ անհայտ թողնելով, թե արդյոք Սիմոնյանը ելույթ կունենա այդ միջոցառման ընթացքում, կամ առանձին հանդիպումներ կունենա՞ ադրբեջանցի պաշտոնակիցների հետ։

Հայ և ադրբեջանցի բարձրաստիճան անվտանգության պատասխանատուների այս շփումը տեղի է ունենում պատմականորեն խորը նշանակություն ունեցող օրերին։ Ուղիղ երկու տարի առաջ՝ 2023 թվականի հենց այս օրերին, Ադրբեջանի բանակը լայնածավալ հարձակում սկսեց Լեռնային Ղարաբաղում, որն ընդամենը մեկ օրում ջախջախեց արցախյան պաշտպանական ուժերին և ստիպեց նրանց ընդունել կապիտուլյացիա՝ հանգեցնելով Արցախի հայկական իշխանությունների անկմանը և ամբողջ հայ բնակչության բռնագաղթին դեպի Հայաստան։ Այսօր, երկու տարի անց, Բաքուն ուղիղ բանակցությունների և միջազգային համաժողովների հարթակ է հրավիրում երբեմնի հակառակորդի անվտանգության ղեկավարին՝ քննարկելու, թե ինչպես կանխել այնպիսի մարդասիրական ճգնաժամեր, ինչպիսիք հենց երկու տարի առաջ տեղի ունեցան Արցախի պատերազմում։ Ադրբեջանի պետական անվտանգության ծառայության հրապարակած ծրագրի համաձայն՝ ֆորումը կենտրոնանալու է «ահաբեկչական հարձակումների և զինված հակամարտությունների ժամանակ մարդասիրական ճգնաժամերը կանխելու գործում անվտանգության մարմինների փոխադարձ համագործակցության դերի, ինչպես նաև գլոբալ տեխնածին աղետների և շրջակա միջավայրի աղետների» հարցերի վրա։ Անցած տարի, երբ նախաձեռնվեց այս ֆորումը, դրան մասնակցել էին շուրջ հիսուն պետությունների անվտանգության մարմինների ներկայացուցիչներ, թեև պաշտոնական Երևանը դեռ ներկայացված չէր։ Այս տարի հայկական կողմի ներկայությունը Բաքվի միջոցառմանը համընկնում է ոչ միայն լարված պատմական տարելիցի, այլև ակնհայտորեն մեկնարկող նոր դարաշրջանի հետ։

Այնուամենայնիվ, Սիմոնյանի այցելությունն ուղեկցվում է զգայուն ենթատեքստով․ Ադրբեջանի բանտերում տակավին մնում են հայ ռազմագերիներ և պատանդառված անձինք, որոնց ճակատագիրը շարունակում է մնալ լուրջ լարվածության աղբյուր երկու հարևանների հարաբերություններում։ Պաշտոնական տվյալներով՝ ներկայումս Ադրբեջանում պահվում է առնվազն 23 հայ գերի, նրանց թվում՝ 2023 թվականի պատերազմի օրերին գերեվարված Արցախի նախկին պետական-ռազմական ղեկավարության մի մասը։ Ադրբեջանը նրանց բոլորին ներկայացրել է ծանր մեղադրանքներ, և Բաքվի դատարաններում այժմ շարունակվում են ցուցադրական դատավարություններ։ Հայկական կողմի տեղեկություններով՝ ադրբեջանական բանտերից ստացվող լուրերն անհանգստացնող են. իրավապաշտպանները նույնիսկ հայտնել են, որ որոշ հայ գերիներ վերջերս հուսահատությունից փորձել են ինքնասպանություն գործել։ Նույնիսկ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ նախատեսված էր փոխանակել բոլոր ռազմագերիներին, սակայն պաշտոնական Բաքուն մինչ օրս հրաժարվել է ազատ արձակել վերոնշյալ անձանց, և նրանք ավելի քան երկու տարի մնացին անազատության մեջ։ Պատերազմից երկու տարի անց էլ այս խնդիրն առկախ է․ Ադրբեջանի պահեստազորի և պատանդի կարգավիճակ ունեցող հայորդիների վերադարձի հարցը մնում է օրակարգում և ծանր ստվեր է գցում երկու երկրների միջև վստահության կերտման գործընթացի վրա։

Հայաստանում ռազմագերիների խնդիրը ոչ միայն հուզական, այլև քաղաքական ենթատեքստ ունի։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությանը քննադատողները բազմիցս մեղադրել են նրան, թե Բաքվի վրա ճնշումներ գործադրելու և գերիների վերադարձն արագացնելու հարցում բավարար ակտիվություն չի ցուցաբերում։ Իշխանությունը, սակայն, պնդում է հակառակը՝ հավաստիացնելով, որ գործադրում է հնարավոր բոլոր ջանքերը, պարզապես այս թեմայով քայլերը հրապարակայնորեն չի մեկնաբանում դրա ծայրահեղ զգայուն լինելու պատճառով։ «Մենք գործնականում ամենօրյա ռեժիմով այդ թեմայի վրա աշխատում ենք, և քանի դեռ ակնհայտ արդյունք չկա, որևէ լրացուցիչ բան չեմ կարող ասել, այդ թվում՝ թեմայի խիստ զգայուն լինելու հանգամանքի պատճառով», – հայտարարեց Փաշինյանը օրեր առաջ իր մամուլի ասուլիսում՝ ակնարկելով, որ բանակցությունների գործընթացն ընթանում է հիմնականում փակ դռների հետևում, մինչև ձեռք կբերվի շոշափելի արդյունք։

Այս համատեքստում ԱԱԾ տնօրեն Սիմոնյանի գործուղումը Բաքու որոշակի տարակուսանք հարուցեց Երևանում. ընդդիմությունը դա գնահատում է շտապողականություն և անտեղի զիջում՝ առանց նախապայմանի դեպի Բաքու քայլ։ «Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Քրիստինե Վարդանյանի խոսքով՝ եթե իշխանությունը իրոք հետևողական աշխատում է գերիների հարցով, ապա ԱԱԾ տնօրենը Բաքու պետք է մեկներ «միայն մի դեպքում՝ եթե նրա ղեկավարած պատվիրակությունը Հայաստան վերադառնար իր հետ բերելով գերիներին»։ «Եթե դա չկա, ապա նմանատիպ այցերը, որոնք մեծ հաշվով ծառայում են Ադրբեջանի խաղաղարար իմիջի ձևավորմանը, պարզապես չեն արդարացվում», – զգուշացնում է ընդդիմադիր պատգամավորը՝ մատնանշելով, որ հայկական կողմը այսպիսով նահանջում է նախորդ կոշտ դիրքերից՝ առանց Բաքվից փոխադարձ զիջում կորզելու։

Իրոք, հիշեցնենք՝ դեռ նախորդ տարվա վերջում պաշտոնական Երևանը բացահայտ բոյկոտեց Բաքվում տեղի ունեցած ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության COP29 գագաթնաժողովը՝ հայտարարելով, թե ճիշտ չի համարում մասնակցել, քանի դեռ Ադրբեջանը գեթ մեկ հայ գերի չի ազատել։ Այժմ, երբ այդ հարցը դեռ լուծված չէ, կառավարությունը փոխել է ռազմավարությունը՝ որոշելով չշարունակել մեկուսացումը, այլ ներգրավվել երկխոսության հարթակներում՝ որպես խաղաղությանը նպաստող քայլ։ Իշխանական «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունում ընդգծում են, որ գերիների հարցով մոտեցումը չի փոխվել, սակայն դրանց լուծումը տեսնում են ընդհանուր խաղաղության և համագործակցության մթնոլորտի ձևավորման համատեքստում։ Ազգային ժողովի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի «ՔՊ» անդամ Հասմիկ Հակոբյանի խոսքով՝ ժամանակին նպատակահարմար էր Բաքվին չենթարկվող կոշտ դիրքորոշումը (ինչպես COP29-ին չմասնակցելը), իսկ այժմ ճիշտ են գտել փոխել գործելակերպը․ «Այո, COP-ին չմասնակցեցինք, այդ պահին այդպես նպատակահարմար գտանք, հիմա նպատակահարմար ենք գտել, որ ԱԱԾ պետը ներկա գտնվի Բաքվում միջոցառմանը։ Գերիները, իհարկե, առանձին թեմա է, և վստահ եղեք, որ Հայաստան-Ադրբեջան փոխհարաբերությունների և համագործակցային մթնոլորտը միայն օգնում է և օգնելու է հետագայում մեր մեջ մնացած հարցերն ավելի արագ լուծելու»։

Այսպիսով, պաշտոնական Երևանի ուղերձը պարզ է. նույնիսկ ամենացավոտ խնդիրների առկայությամբ՝ խաղաղության գործընթացի տրամաբանությունը թելադրում է չխզել կապերը և օգտագործել ուղիղ կապի ու բանակցության յուրաքանչյուր հնարավորություն։ Այդ թվում՝ անվտանգության ոլորտում փորձի փոխանակման և վստահության մեխանիզմների ձևավորման նման միջազգային ֆորումները, որտեղ հայ և ադրբեջանցի պաշտոնյաները կարող են նստել մեկ սեղանի շուրջ և ուղիղ խոսել, որքան էլ դա հոգեբանորեն բարդ լինի վերջերս մինչև կյանք-մահ պայքար մղած հակառակորդների համար։

Անդրանիկ Սիմոնյանի համար այս գործուղումը նաև կարիերային քննություն է՝ պաշտոնավարման հենց սկզբնական փուլում։ 35-ամյա Սիմոնյանը Հայաստանի ԱԱԾ տնօրենի պաշտոնը ստանձնեց երեք ամիս առաջ՝ 2025 թվականի հունիսին, նրա նախորդի՝ Արմեն Աբազյանի անակնկալ պաշտոնանկությունից հետո։ Սիմոնյանը իրավաբան-դատավորի փորձառություն ունի և իշխանական շրջաններում հայտնի է որպես Փաշինյանին հավատարիմ կադր. 2021-ին նա տեղափոխվեց ԱԱԾ ղեկավար կազմ՝ այն բանից հետո, երբ դատարանում տվել էր իշխող թիմի համար անհրաժեշտ ցուցմունքներ մի սկանդալային դատավարության շրջանակում (դատավոր Ռուբեն Վարդազարյանի դեմ գործը), ինչը հեշտացրեց ընդդիմացող բարձրաստիճան պաշտոնյայի դեմ մեղադրանք առաջադրելն ու պաշտոնազրկումը։ ԱԱԾ ղեկավարի դիրքում Սիմոնյանն ավտոմատ դարձավ նաև գերիների, պատանդների և անհետ կորած անձանց հարցերով միջգերատեսչական հանձնաժողովի նախագահ, սակայն նշանակվելուց ի վեր այդ հանձնաժողովը, ըստ հրապարակային տվյալների, նիստ չի գումարել։ Հատկանշական է, որ հենց Սիմոնյանի Բաքու մեկնելու օրվա երեկոյան հայտնի դարձավ ՀՀ նախագահի հրամանագիրը, որով պաշտոնից ազատվեց ԱԱԾ սահմանապահ զորքերի հրամանատար, գնդապետ Էդգար Հունանյանը։ Պաշտոնական հաղորդագրությունը չպարզաբանեց այդ կտրուկ փոփոխության պատճառները, և փորձագիտական շրջանակներում շրջանառվեցին լուրեր ու ենթադրություններ, թե գուցե դա կապված է հայկական պատվիրակության առաջիկա այցի հետ. մյուս կողմից՝ հնարավոր է, որ դա պարզապես համընկնում էր։ Տվյալ դեպքում պարզ է միայն, որ Հայաստանի անվտանգության ծառայությունը ներքին վերադասավորումներից հետո մուտք է գործում նոր փուլի մեջ, որը ներառում է նույնիսկ նման ուղղակի շփում ադրբեջանցի գործընկերների հետ։

Սիմոնյանի այցելությունն անմիջականորեն բխում է երկու երկրների միջև ընթացող խաղաղության գործընթացի տրամաբանությունից։ 2020 թվականի պատերազմից և 2023 թվականի ողբերգական վերջաբանից (Արցախի կորուստից) հետո Երևանն ու Բաքուն արագացրին բանակցությունները՝ արտաքին միջնորդների աջակցությամբ։ Արդյունքում այս ամառ նրանք հասան պայմանավորվածության՝ կնքելու երկարաժամկետ խաղաղության պայմանագիր, որը պաշտոնապես կավարտի տասնամյակների հակամարտությունը։ 2025 թվականի օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում, ԱՄՆ նախագահի միջնորդությամբ, կայացավ պատմական գագաթնաժողով, որտեղ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը և ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը նախաստորագրեցին խաղաղության համաձայնության տեքստը։ «Շատ երկար ժամանակ՝ 35 տարի, նրանք կռվում էին, և հիմա դարձել են բարեկամներ, ու դեռ երկար ժամանակ բարեկամներ կմնան», – հանդիսավոր հայտարարեց Դոնալդ Թրամփը Սպիտակ տանը՝ երեք առաջնորդների ներկայությամբ կայացած ստորագրման արարողության ժամանակ։

Ըստ այդ պայմանագրի՝ կողմերը պարտավորվում են հավիտյան դադարեցնել թշնամական գործողությունները, բացել առևտրային, տրանսպորտային և դիվանագիտական բոլոր հաղորդուղիները և փոխադարձաբար ճանաչել միմյանց ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը։ Փաստացի, Հայաստանը իրավականորեն ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը՝ ներառյալ մինչ այժմ վիճարկվող Լեռնային Ղարաբաղի մարզը, որի նկատմամբ Ադրբեջանը լիարժեք վերահսկողություն հաստատեց 2023 թվականի սեպտեմբերյան պատերազմում։ Խաղաղության պայմանագիրը նախատեսում է տարածաշրջանում տրանսպորտային ուղիների ապաշրջափակում և նոր երթուղիների ստեղծում. մասնավորապես, ձեռք բերված համաձայնությամբ ծրագրվում է բացել միջանցք Ադրբեջանի արևմտյան շրջանները Հայաստանի հարավով իր Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության հետ կապող ճանապարհի համար, որը միջազգային մամուլում արժանացավ նույնիսկ «Թրամփի երթուղին հանուն միջազգային խաղաղության և բարգավաճման» խորհրդանշական անվանմանը։ Ավելին, Վաշինգտոնը համաձայնագրով ստացավ այդ ռազմավարական միջանցքի զարգացման բացառիկ իրավունքները՝ ամրապնդելով իր դիրքերը Հարավային Կովկասում։ Պայմանագրի մեկ այլ առանցքային կետով ԱՄՆ-ը վերացրեց երկար տարիներ ուժի մեջ գտնվող սահմանափակումները, որոնք արգելում էին ուղիղ ռազմական աջակցություն ցուցաբերել Ադրբեջանին (որպես արդյունք, վերացավ 1990-ականներից գործող «Section 907»-ի սահմանափակումը), ինչը Բաքու-Վաշինգտոն հարաբերությունները բարձրացնում է որակապես նոր մակարդակի։

Այս ամենը նկատելիորեն փոխում է տարածաշրջանային ուժերի հաշվեկշիռը։ Առաջացող նոր իրողությունն անընդհատ դիտարկվում է նաև լայն աշխարհաքաղաքական լույսի ներքո։ Սառը պատերազմի ավարտից ի վեր առաջին անգամ մի «սառեցված» հակամարտություն լուծում է ստանում առանց Ռուսաստանի ուղղակի դերակատարության, ինչը, բնականաբար, «կբարկացնի Մոսկվային»։ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև խաղաղության համաձայնությունը մեծ դիվանագիտական հաղթանակ է ԱՄՆ նոր վարչակազմի համար և մարտահրավեր ռուսական ազդեցությանը տարածաշրջանում։ Փոխարենը, Վաշինգտոնն ամրապնդում է իր ներկայությունն այստեղ․ Թրամփի իշխանությունը շտապեց հայտարարել, որ ինքը «վերջապես հաջողեց հաշտեցնել» Հայաստանը և Ադրբեջանին։

Երկու երկրների ղեկավարներն էլ հրապարակավ գովաբանեցին Թրամփի միջնորդության ջանքերը. Ալիևն այս համաձայնությունը «հրաշք» անվանեց և հայտարարեց, որ Ադրբեջանի ու Հայաստանի ղեկավարները համաձայնել են համատեղ առաջադրել նախագահ Թրամփի թեկնածությունը Նոբելյան խաղաղության մրցանակի համար՝ ի նշան երախտագիտության այս «բացառիկ ձեռքբերման» համար։ Նիկոլ Փաշինյանն իր հերթին խոսեց երկու երկրների հարաբերություններում պատմական նոր էջի մասին. «Այսօր մենք հասել ենք նշանակալի փուլի Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերություններում՝ հիմք դնելով ավելի լավ պատմություն գրելուն, քան այն, ինչ ունեինք անցյալում։ Սա հաջողություն է մեր երկրների և մեր տարածաշրջանի համար, և հաջողություն է ամբողջ աշխարհի համար, որովհետև ավելի խաղաղ տարածաշրջանը նշանակում է ավելի ապահով աշխարհ։ Դա խաղաղություն ուժի դիրքերից է», – ընդգծեց նա։ Տարածաշրջանային այս ֆոնը բացատրում է, թե ինչու հայաստանյան բարձրաստիճան պաշտոնյան այսօր նստած է Բաքու գնացող ինքնաթիռում. Երևանը և Բաքուն ձգտում են սահմանազատել պատերազմների էջը և միասին գրել «խաղաղության պատմությունը», նույնիսկ եթե դրա արժեքը չափազանց ծանր է եղել կողմերից մեկի համար։

Այդուհանդերձ, Հայաստանում շատերի համար այս ամենը միախառնված է դառը զգացողությունների հետ։ Դժվար չէ պատկերացնել Արցախյան վերջին պատերազմի մղձավանջներն ապրած հայերի զգացումները, երբ տեսնում են իրենց երկրի անվտանգության ծառայության ղեկավարին՝ ջերմ ձեռքսեղմումով դիմավորվելիս Բաքվի օդանավակայանում։ Սիմոնյանի ներկայությունը Ադրբեջանի մայրաքաղաքում, որտեղ երբեմնի թշնամիների փոխադարձ ժպիտներն ու քաղաքավարի ողջույնները փոխարինում են անցյալի կրակոցներն ու կշտամբանքները, վերածվում է փխրուն նոր հույսի խորհրդանիշի։ Սա մի տեսարան է, որը ցույց է տալիս, որ հնարավոր է խրամատներից տեղափոխվել բանակցությունների սրահներ, բայց այն էլ՝ վստահորեն գիտակցելով, որ անցյալի վերքերը դեռ լրիվ չեն սպիացել։

Առաջիկա օրերը Բաքվում կբացահայտեն, թե արդյոք այս պատմական ժեստը կվերաճի իրական բովանդակային առաջընթացի՝ օրինակ, կբերի՞ հայ գերիների ազատում կամ այլ կոնկրետ համաձայնությունների, թե՞ կսահմանափակվի միայն հնչեղ հայտարարություններով ու «ժպտացող լուսանկարներով»՝ ինչպես մտավախություն է հայտնում ընդդիմությունը։ Ակնհայտ է, որ Երևանն ու Բաքուն հիմա փորձում են նոր գլուխ գրել՝ խաղաղության գլուխ, և Անդրանիկ Սիմոնյանի Բաքու կատարած այցը այդ պատմության կարևոր նախադրյալներից է. նոր վկան, թե հակամարտությունից հետո ինչպիսի ուղի կընտրեն երկու ժողովուրդները։