Ուկրաինայի պատերազմում զոհված հայերի թիվը անցել է 4000-ը. ովքեր և ինչպես են ներգրավում հայերին օտարերկրյա ռազմական գործողություններին

24.07.2025

Ուկրաինայում շարունակվող պատերազմի պայմաններում մեր աղբյուրների տվյալներով հուլիս ամսվա ընթացքում արձանագրվել է 98 նոր զոհված հայ։ Ընդհանուր պատկերացումը, որը ձևավորվում է նախնական ամփոփումներից, սարսափելիորեն պարզ է․ Ռուսաստանի կողմից կռվելու ընթացքում զոհված հայերի թիվը գերազանցում է չորս հազարը, իսկ մոտ երեք հազար դեպքի վերաբերյալ հնարավոր է եղել հաստատել ինքնությունը, կենսագրական տվյալները և հավաքագրման հանգամանքները։

Մնացած դեպքերը մեծամասամբ մնում են մթագնած՝ թերի փաստաթղթավորումով, չվերահաստատված տվյալներով կամ ընդհանրապես հրապարակայնացումից դուրս, ինչը վկայում է ոչ թափանցիկ, փակ ու կազմակերպված մեխանիզմների գոյության մասին։

Սա վիճակագրական աղյուսակ չէ, այլ մահվան շղթա, որտեղ հայ մարդուն դեպի խրամատ են տանում հայ միջնորդները՝ արագ գումարի, կարճաժամկետ պայմանագրերի, «անհապաղ լուծումների» և սոցիալական խոցելիության շահագործման միջոցով։ Համացանցում հայտնված փաստաթղթերը, վկայությունները, ֆինանսական փոխանցումների հետքերը և պայմանագրային նմուշները ցույց են տալիս, որ նույն շրջանակները, որոնք տարիներ շարունակ ներկայացվել են որպես հայ համայնքային «առաջնորդներ», իրականում զբաղվել են մարդկանց հավաքագրելով և ուղարկելով պատերազմ՝ օգտագործելով նրանց անաշխատ մնացած վիճակը, պարտքային ճնշումները, իրավական անտեղյակությունը և երբեմն՝ կեղծ խոստումները։

Խնդիրը միայն բարոյական չէ։ Հայաստանի քրեական իրավունքը, ինչպես նաև մեր երկրի ստանձնած միջազգային պարտավորությունները արգելում են վարձկանության կազմակերպումը, ֆինանսավորումը և միջնորդավորումը, ինչպես նաև քաղաքացիների ներգրավումը օտարերկրյա զինված հակամարտություններին առանց հստակ իրավական հիմքերի և պետական վերահսկողության։ Այս համատեքստում Համացանցում եղած նյութերը բավարար են, որպեսզի իրավապահ մարմինները սկսեն գործել՝ անուն առ անուն պարզելով, թե ովքեր են հավաքագրել, ինչ ձևով է կառուցվել ֆինանսական շղթան, ինչ իրավաբանական փաստաթղթերով են մարդկանց տարել դեպի ճակատ, և ովքեր են ստացել շահույթ այդ ամենից։ Պետական լռությունը, երբ ամիս առ ամիս աճում է զոհվածների թիվը, այլևս չի կարելի դիտարկել որպես սովորական անուշադրություն․ դա վերածվում է քաղաքական անգործության և իրավական պարտավորություններից հեռանալու վտանգավոր ձևի, երբ իրական վերահսկողության փոխարեն մենք տեսնում ենք միայն արձանագրող, բայց ոչ գործող իշխանական կառույցներ։

Այս իրավիճակից դուրս գալու համար անհրաժեշտ է միաժամանակ գործարկել մի քանի շրջանակ՝ նախ ստեղծել թափանցիկ, պաշտպանված, բայց հանրային վերահսկողության համար մատչելի տվյալների շտեմարան, որտեղ կարտացոլվեն զոհվածների, հավաքագրման օղակների, ֆինանսական հոսքերի և պայմանագրային սխեմաների մասին ճշգրիտ տվյալները՝ անձնական տվյալների պաշտպանության պահանջները պահպանելով, բայց ապահովելով հասարակության տեղեկացված լինելու իրավունքը։ Պետք է ձևավորվի խորհրդարանական քննիչ հանձնաժողով բաց լսումներով, որպեսզի այս հարցը դուրս գա կուլիսներից և դառնա հրապարակային քննարկման, վերահսկողության ու իրավական գնահատականի առարկա։

Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է մշակել հստակ կանխարգելիչ քաղաքականություն՝ ուղղված սփյուռքյան համայնքներին և Հայաստանի քաղաքացիներին, որոնք կարող են դառնալ հավաքագրման թիրախ։ Պետք է հրապարակային և իրավական հստակությամբ նախազգուշացնել, որ նման ներգրավվածությունը կարող է առաջացնել քրեական պատասխանատվություն ինչպես հավաքագրողների, այնպես էլ մասնակցողների համար, և որ պետությունը հետևելու է այդ գործընթացներին ոչ թե հետադարձ, այլ կանխարգելիչ եղանակով։

Ամենաուժգին հարվածը, սակայն, գալիս է սոցիալական դաշտից։ Երբ երկրում տարիներ շարունակ պահպանվում է աղքատության խոր ճգնաժամ, արժանապատիվ աշխատանքի և նվազագույն սոցիալական երաշխիքների պակաս, երեք հազար դոլարը դառնում է մահվան գնացքի տոմս, իսկ այդ տոմսը վաճառողները՝ մեր ժամանակների ամենավտանգավոր միջնորդները։ Ուստի, եթե ուզում ենք կտրել մսաղացի ճանապարհը, պետք է զուգահեռաբար քանդել և քրեականացված ուժով կանգնեցնել հավաքագրման ցանցերը ու վերացնել այն սոցիալական վակուումը, որը մարդկանց դնում է կյանքի և մահվան նման ընտրության առաջ։

Այս իրավիճակում այլևս տեղ չկա կիսատ խոստումների, անորոշ «կտեսնենք, կստուգենք, կքննարկենք» ձևակերպումների համար։ Կան փաստեր, թվեր, անուններ, պայմանագրեր, ֆինանսական փոխանցումներ։ Կա իրավական դաշտ, որն արգելում է կատարվողը։ Կա պետություն, որը պարտավոր է գործել, այլ ոչ թե արձանագրել։ Եվ կա հասարակություն, որը չի կարող ընդունել իր որդիների մահը որպես ուրիշի պատերազմի սովորական հաշվետվություն։ Եթե կան հավաքագրողներ, պետք է լինեն քրեական գործեր։ Եթե կան շահույթ ստացող օղակներ, պետք է լինեն դատական վճիռներ։ Եթե կան թվեր, պետք է բացահայտվեն դրանց հետևում կանգնած ամբողջ շղթան՝ անուններով, գումարներով, պայմանագրերով։ Հակառակ դեպքում պատասխանատվությունը դառնում է ընդհանրական և կորսված․ բոլորը գիտեն, բոլորը լռում են, բոլորը մեղավոր են։