Երբ հայրենիքից «մի կաթիլ» է մնացել. Մանուշակ Ստեփանյանի բանաստեղծական ընտրանին՝ մայրերի կարոտ, ծնկած հայրեր, տնավեր մարդիկ...

20.12.2025

Մանուշակ Ստեփանյանը բացառիկ անհատականություն է. նա տասնամյակներ շարունակ քիմիա է դասավանդում Երևանի Չայկովսկու անվան երաժշտական դպրոցում, սակայն նրա դասերը երբեք միայն քիմիայի մասին չեն եղել։ Իր աշակերտներին նա փոխանցել է հայրենիքի հանդեպ սիրո և նվիրումի բոցը՝ յուրաքանչյուր դաս դարձնելով ոչ միայն գիտության, այլև հայրենասիրության մի փոքրիկ պատգամ։

Սեփական երկրում կատարվող յուրաքանչյուր իրադարձություն խոր արձագանք է գտնում նրա սրտում, և այդ զգայունությունն արտացոլվում է նաև նրա գրչի տողերում։ Որպես Արշակ Դաբաղյանի անվան «Մայր Մանե» հասարակական կազմակերպության ղեկավար՝ նա հայության մեջ սերմանում է ազգային արժեքների պահպանումն ու փոխադարձ աջակցության ոգին։ Մանուշակ Ստեփանյանը ոչ միայն հմուտ ու սիրված ուսուցչուհի է, այլև հարազատ հոգով մարդ, ով իր ներաշխարհի գեղեցկությունն արտահայտում է թե՛ քնարերգությամբ և թե՛ գեղանկարչությամբ։

Այս հրապարակմամբ մեր ընթերցողներին ենք ներկայացնում նրա բանաստեղծական աշխարհից մի փունջ, որը բացահայտում է, թե ինչ խոր զգացումներ է նա կրում իր հոգում։ Յուրաքանչյուր բանաստեղծությունից առաջ ներկայացված է ներածություն, որը դառնում է նրա սրտի բանալին՝ ուղեկցելով ընթերցողին այդ ստեղծագործության հոգեհույզ տիրույթ։ Ստորև դուք կգտնեք այդ ներածություններն ու դրանց հետևող բանաստեղծությունները, որոնք միասին բացահայտում են այս ուշագրավ կնոջ անհատականությունը և նրա հոգու խոսքը։

Այս քնքուշ տողերում բանաստեղծուհին բացում է սրտի խոր անկյունում պահած իր կարոտը մայրիկի հանդեպ։ Նա վերստին ապրեցնում է մանկության ջերմ հիշողությունները՝ մայրիկի անմեղ ու բարի ժպիտը, դասից տուն վերադառնալու պահին իրեն սպասող սիրառատ կերպարը և հայրենի օջախի ջերմությունը։ Նուրբ հիշողությունների շղարշով կարոտը վերածվում է հավերժական լույսի, որը շողում է նրա հոգու խորքում՝ խորհրդանշելով մայրիկի անխախտ ներկայությունը նրա կյանքում և մոր ու զավակի կապի անանց ուժը։

Հեղինակի ուղղագրությունն ու կետադրությունը պահպանված են:

Այստեղ բանաստեղծուհին կարծես աղոթք է հղում հայրենիքին՝ հավատով լեցուն սրտով։ Նա իր հողի ամեն շյուղը տեսնում է որպես օրհնություն և զինվորի ձեռքում անգամ մի փամփուշտ պատկերացնում է որպես ծիլ տվող ծաղիկ՝ զոհողությունից ծնված կյանքի խորհրդանիշ։

Հուզումնալից հավատով նա հայտնում է, որ այն ձեռքը, որ փամփուշտն է ծաղկեցրել, արդեն հավերժության դուռն է թակել և մեզ պատգամ է թողել՝ «Հայրենիքը պիտի՛ ետ բերեք»։ Նուրբ, բայց հայրենասիրությամբ առլեցուն այս տողերում շողում են նրա սերն ու հոգևոր նվիրումը հայրենիքին, ինչպես նաև այն հավատը, որ անգամ ցավի միջից կարող է ծաղկել նոր կյանքի հույսը։

Այս խորապես վշտագին գործում բանաստեղծուհին իր հոգու աչքերով վկա է դառնում ողբերգության անհաղթահարելի ծավալին։ Նրա աչքերն իբրև ամբարը կլանում են անթիվ տխուր հայացքներ ու ճակատագրեր՝ սրտում կարոտով սպասող մայրերի, ծնկած ու քարացած հայրերի, «հայրիկ» կանչող որբացած մանչուկների, կոտրված սրտով հարսների, հուսահատ մարդկանց, տնավեր մնացածների և, վերջապես, կորսված հայրենիքի պատկերները։ Ցավի այս անչափելի ծավալը բառերից վեր է, և նա մնում է լուռ, քանզի այն, ինչ տեսել են նրա աչքերը, անհնար է պատմել բառերով։ Նրա լռությունն ինքնին դառնում է հզոր վկայություն այն հայոցcollective ողբերգության, որ կրում է իր մեջ՝ ավելի խոսուն, քան ցանկացած արձագանք։

Պատմության կրկնվող դասերի մասին խորհելով՝ այս բանաստեղծության մեջ հեղինակն ունի հորդորող, սակայն մեղմ մի ձայն։ Դարերից եկած մեր ժողովուրդը շատ բան է հիշել ու պահանջել, բայց, ինչպես նա նկատում է, գուցե մեր պահանջներում իմաստ չի դրվել և դասեր չեն քաղվել անցյալից։ Հիմա, երբ վերապրում ենք նոր ցավ ու նոր պահանջմունք, բանաստեղծուհին մեղմորեն մատնանշում է, որ նույն հին սխալը կրկնվում է մեր կողմից։ Այնուամենայնիվ, այս տողերում նա նաև հիշեցնում է, որ մեր հաղթանակի ու փրկության բանալին մեր միասնությունն է, մեր պատմության ու հավատի ուժը, մեր մշակույթն ու մեր լեզուն։ «Հերիք է նվնվանք»,—սփոփում է նա սիրով, քանզի ամեն մէկս մեր ներսում պահում ենք մի հզոր ուժ, և հենց այդ ներուժով է, որ պիտի հառնենք, վերածնվենք որպես Հայկյան սերունդ։

Սրտի մորմոքով հեղինակն այստեղ հնչեցնում է հայոց դարավոր ողբի ձայնը։ Նա միահյուսում է անցյալի խորքից բխող ցավը ներկայի դառն իրականության հետ, երբ որոշ մարդիկ նույնիսկ ասում են, թե թշնամին կարող է բարեկամ լինել։ Նուրբ, բայց ցնցված շնչով նկարագրվում է պատերազմը՝ որպես հավերժական մի հրեշ, որը հոշոտում է մարդկային կյանքերը և չի կշտանում արյամբ։

Այս մռայլ պատկերների միջից, սակայն, բանաստեղծուհին մի շող է տեսնում. իրական հերոսը՝ փրկիչ արքայազնը, մեր մեջ է՝ մեր գենում, հավատում, մշակույթում և սրտի հայրենիքում։ Նա երազում է նոր պատմության մասին, որը պիտի գրվի առանց դավաճանների ու ուրացության։ Ամեն տողի մեջ լսվում է նրա աղոթքը. Աստծո զորությամբ հայը թող օրհնված լինի, մարդը՝ ազնիվ ու բարձր՝ հայրենիքի խորանի առաջ։ Այս հուզական պոռթկումով Ստեփանյանը ցավի միջից ձայն է տալիս ապագային՝ հանուն արդարության և հավատի լուսավոր նոր օրվա։

«Կարոտ» վերնագրով այս ստեղծագործության միջոցով բանաստեղծուհին քնքշորեն անդրադառնում է սերունդներից սերունդ փոխանցվող անսպառ կարոտի զգացողությանը։ Նա պատմում է, թե ինչպես դեռ փոքր տարիքում չէր ըմբռնում իր տատիկի հոգու լուռ թախիծն ու աչքերի խորքում թաքնված կարոտը։ Տարիները շարանում են, և նրա աչքերի առջև տեղի են ունենում ոգեշնչող իրադարձություններ՝ Արցախի ազատագրումը, Հայոց բանակի ծնունդը, անկախ Հայաստանի հռչակումը, իսկ իր անձնական կյանքում նա դառնում է մայր, ապա՝ տատիկ։ Այժմ, դառնությամբ լցված, նա նկատում է, որ այն նույն կարոտը, որ ապրում էր իր տատիկի սրտում, այսօր լցրել է նաև իր հոգին։ Նրա աչքերի մեջ դարձել է նույն թախիծը, և հոգին լաց է լինում՝ վերապրելով ցավն ու դավաճանության դառն իրականությունը, ինչի մասին գուցե նախկինում չէր էլ պատկերացնի։ Անսահման սիրով հայրենիքի ու իր լուսավոր սերունդների հանդեպ՝ նա տարակուսում է, թե արդյոք սա վատ երազ է, թե դաժան իրականություն, և ցավով հարցնում է՝ միթե՞ թշնամին մեր մեջ ծնվեց...

Մեղմ, սակայն զգաստացնող տոնով բանաստեղծուհին դիտարկում է մեծ կորստից հետո կյանքի ընթացքը։ Նա լսում է, որ ամենուր ասում են՝ «կյանքը շարունակվում է», սակայն զգում է, թե իրականում կյանքը վաղուց կանգ է առել և ցավի բեռի ներքո կարծես հետընթաց է ապրում։ Սուր տողերով նա մատնանշում է մեր հասարակության վարքագիծը, երբ մեկը մեղադրում է մյուսին անտարբեր ուրախանալու մեջ, բայց հետո ինքը դարձյալ մոռացած հարևանի ցավը՝ շարունակում է զվարճանալ բարձրաձայն։ Այս քնքուշ հանդիմանության միջոցով հեղինակն ընդգծում է, թե ինչպես կարող է իրական ցավը չնկատվել կենցաղային դատարկ երջանկության արանքում։ Ի վերջո, նա կոչ է անում կյանքին նոր ընթացք տալ՝ վերագտնելու մեր ուղին և արժանի լինելու նրանց հիշատակին, ովքեր կորցրին կյանքը հանուն մեզ։

Այս քնքուշ աղոթքի նման գործի մեջ բանաստեղծուհին սգում է, որ իր հայրենիքն այնքան է պակասել, որ միայն մի կաթիլ է մնացել, և չար ձեռքերն անգամ այդ վերջին կաթիլը կրակի վրա են դրել։ Նրա հոգին դողում է, և նա խոնարհությամբ աղոթում է Աստծուն՝ հայցելով ներում իր ժողովրդին, որը գուցե մոռացել է իր սրբությունները և սայթաքել դժվար պահին։ Նուրբ հավատով նա դիմում է Տիրոջը, որ գթացնի իր ժողովրդին, չթողնի ուրանալ անգամ իրեն՝ ապավինելով Աստծո ողորմությանը հայրենի հողի փրկության համար։ Այս աղոթքի ամեն տողը հյուսված է ցավից և հույսից, և դրանց համադրությամբ բանաստեղծուհին անկեղծորեն խնդրում է արարչի ողորմածությունը՝ պահելու իր ազգին ու այն մարող հայրենիքի լույսը։

«Գոյամարտն Հայոց» խորագիրը կրող այս հուզական գործը մեզ տեղափոխում է պատերազմի բոցավառ առաջին օրերից մեկը։ Բանաստեղծուհին կիսվում է իր անձնական ապրումներով այն ճակատագրական առավոտից, երբ ստացավ որդեգրած զինվորներից մեկի նամակը. «Մոք ջան, պատերազմ սկսվեց Արցախ աշխարհում»։ Այդ պահին նա իր մայրական սիրտը նվիրումով չխնայեց և մինչև ուշ գիշեր աղոթում էր Հայրենիքին ու իր քաջ «բալեքին»՝ զորավիգ լինելու խնդրանքով։

Նրա գրչի ամեն տողից զգացվում է թե՛ մոր անսահման սերը, թե՛ հայրենասերի խոնարհ նվիրումը. նա Տիրոջն աղոթում էր պահապան կանգնել իր զավակներին ճակատում և համբերություն տալ հայ մայրերին։ Սակայն յուրաքանչյուր արտահայտության տակ թաքնված է խոր կսկիծ. չարը բույն էր դրել մեր հայրենի հողում, և անվերապահ քաջությամբ կռվող տղաների հերոսությունը դաժանաբար խեղդվեց դավաճանության ցանցում։ Նուրբ տրտմությամբ հեղինակը ողբում է, թե ինչպես ազատամարտի ընթացքում ձեռք բերած նվերը՝ հայրենիքի խաղաղությունը, փշրվեց, և ինչպես իր սիրելի երիտասարդները տվեցին իրենց կյանքը՝ գիտակցելով միայն պարտքի սրբությունը, բայց չիմանալով, որ այդ պարտքի զոհաբերությունը ստվերված էր դավով։

Այստեղ բանաստեղծուհու սերը հայրենիքի հանդեպ հորդում է յուրաքանչյուր նուրբ տողում։ Նա գրկում է այն փոքրիկ հայրենիքը, որ մնացել է, ինչպես մայրը կգուրգուրեր իր նորածնին՝ պահելով իր կրծքի մոտ՝ պաշտպան ու պահապան։ Հայրենի հողը ներկված է որդիների արյամբ և տնքում է վիրավոր մոր պես, և հեղինակը գիտակցում է, որ մեր դարերի խորքից մեզ հասած հայրենիքն այժմ դարձել է այդ մի փոքրիկ կաթիլը, որը խնամքի, սիրո ու պաշտպանության կարիք ունի։ Անսահման նվիրումով նա նկարագրում է Հայաստանը որպես հրաշք, որն սպասում է օտար ամայի ճամփեքով դեգերող իր զավակներին։ Այս քնքուշ, բայց խորը զգացմունքով լի հայտարարության մեջ նրա հոգին խոստովանում է իր անսահման սերը դեպի իր չքնաղ երկիրը և աղերսում է բոլորին՝ նույն սիրով գուրգուրել ու պաշտպանել այդ անգին հայրենի օջախը։

Այս հուզիչ պատկերով բանաստեղծուհին նկարագրում է Արցախի մայրամուտը՝ կորստի ցավը գեղարվեստորեն հյուսելով իր տողերի մեջ։ Ամեն մի մանրամաս նկարագրված է նուրբ, բայց սրտաճմլիկ գույներով. արյունոտ հողը նա վերցնում է իր բուռը, բոսոր երանգով մայրամուտի երկինքը գրկում է իր բաց թևերով, լուռ Արցախը, որտեղ ամեն թփի ու ծառի ետևում ասես մի հերոսի հայացք է թաքնված։ «Մայրամուտն էր Արցախիս…» տողը կրկնվում է որպես խոհ, յուրաքանչյուր անգամ խորացնելով կորստի զգացումը, երբ չարի հրով երկինքը շանթաց և հայրենի եզերքը ընկղմվեց ցավի մեջ։ Բանաստեղծուհին անմահացնում է նվիրյալ տղաների կերպարը, որոնց շարասյունը ինքը տեսնում է հեռու, հեռու երկնակամարում լուռ քայլելիս։ Արևակն կարոտով նա արտաբերում է «երանի»՝ երանի թե նրանք ապրեին հանուն հայրենիքի, և խեղդող ցավով զգում է, որ հիմա հերոսների լուռ հայացքները հարցեր են տալիս մեզ, որոնց պետք է պատասխանենք։ Այս քնքուշ, բայց մրմուռով լի տողերը ընթերցողի սրտում թողնում են անձրևաշաղաղ մի տրտմություն և հայրենիքի կորստի անսփոփ կարոտ, երբ պատկերացնում ես մի ամբողջ աշխարհի մայրամուտը։

Խաղաղ, բայց խոցված շնչով, բանաստեղծուհին նկարագրում է դավաճանության մի մութ ամպ, որ պատել է իր հայրենիքը։ Նույնիսկ արևի շողը կարծես հանգել է երկնակամարում, և հայրենի դրախտը բաժանվել-դարձել է դժոխքի մի պատառիկ։ Նուրբ, բայց խոր ցավով կագնված այս տողերում հողն իւ Հայոց տնքում է ոչ թե զավակի ցավից, այլ աներևակայելի դավից, որ հյուսվում է հայրենիքի ներսում։ Հեղինակի մեղմ, սրտակից ձայնը արտահայտում է ցնցում և սուգ այդ մեծ դավաճանության առջև. նա փորձում է ըմբռնել, թե ինչպե՞ս կարող էր իր դրախտ հայրենիքը վերածվել դժոխքի կտորի սեփական ներսում տիրող ստոր դավի պատճառով։

Ժառանգության և հողի մտերմության այս երգում բանաստեղծուհին ամեն մի քարի մեջ պատմություն ու հոգի է տեսնում։ Նա նշում է, թե Հայաստանում յուրաքանչյուր քար իր պատմությունն ունի, իր սերն ու հավատը, բայց նաև իր մեծ ցավը։ Ամեն քար անփոխարինելի դեր ունի մեր երկրի ոգու պատմության մեջ։ Նուրբ հպարտությամբ նա կոչ է անում տեր կանգնել մեր քարերին, մեր հայրենի ժառանգությանը, որովհետև ամբողջ աշխարհում միայն Հայաստանի քարերն են, որ խոսել գիտեն։ Այս տողերի հանդարտ երդվյալությունով հեղինակը ներշնչում է ընթերցողին խորապես գնահատել մեր հող ու քարերի անկոտրում ոգին և մշակութային անմահությունը, որ դրոշմված է դրանց մեջ։

Վերջին բանաստեղծությունը հանդարտ, բայց զորեղ խոստովանանք է հոգնած ու հուսահատ հոգու մասին։ Բանաստեղծուհին պատկերված է լռության մեջ, լռություն, որ ավելի խոսուն է, քան խոսքը, և որի խորքում միայն հոգիներն են կանչում՝ «բավ է»։ Նա մեղմորեն հարցնում է ինքն իրեն՝ արդյոք իր լռությունը անզորությունից է, թե ցավից, մինչ գլխում անվերջ իրարանցում են անպատասխան հարցեր։ Այդ լռությունն ունի խելագարեցնող խորություն՝ անհատակ մի դատարկություն, որ վերջապես պետք է ճեղքել։ Եվ քնքուշ հուսահատությամբ հեղինակը կոչ է անում խփել զանգերը, հատել այդ անդունդային լռությունը՝ հուսալով, որ վերջ կդրվի այն ցավերին, որոնք կարծես մարմնացել են այս թանձր լռության մեջ։

Սրանք Մանուշակ Ստեփանյանի հոգու ձայներից միայն փոքրիկ հատվածներն են։ Նրա յուրաքանչյուր բանաստեղծություն ծնվում է սրտի խորքից և արտացոլում է մի անկեղծ ու շիտակ զգացում՝ լինէր դա մայրական կարոտ, հայրենիքի ցավ, թե հավատ և հույս։ Ընթերցելով այս տողերը՝ մենք մոտենում ենք այդ ուշագրավ կնոջ ներաշխարհին և զգում, թե որքան ուժգին է բաբախում նրա սիրտը հայրենիքի համար։ Ամեն տողի մեջ մենք տեսնում ենք ուսուցչուհու ազնիվ ու գորովալից հոգին, որը շարունակում է կրթել ու ոգեշնչել, այս անգամ` խոսքի ու բանաստեղծության միջոցով։