Ուղիղ 70 տարի առաջ Վազգեն Առաջինը դարձավ կաթողիկոս և սկսեց իր լուռ պայքարը հանուն հավատքի պահպանման. հիշում ենք Հայաստանի ազգային հերոսի ճանապարհը

29.10.2025, ՄԱՔՍԻՄ ՔԱԼԱՇՅԱՆ, YEREVAN ONLINE Mag.-ի ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԹՂԹԱԿԻՑ

Ուղիղ յոթանասուն տարի առաջ, 1955 թվականի աշնանը, խորհրդային Հայաստանի հոգևոր սրտում՝ Էջմիածնում, նոր գլուխ էր բացվում հայ ժողովրդական ու եկեղեցական կյանքում։ Մի ժողով, որը վերահսկվում էր Խորհրդային իշխանությունների կողմից, Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրեց 47-ամյա Վազգեն Առաջինին՝ սերունդներով Սփյուռքում ձևավորված մի հոգևորական, որը, անսպասելիորեն երիտասարդ լինելով, հայտնվեց պատմության այս առանցքային կետում։ Նա ծնվել էր դեռ օսմանյան ջարդերից մազապուրծ մի ընտանիքում՝ Ռումինիայի Բուխարեստ քաղաքում, 1908 թվականին, ստացել փիլիսոփայության բարձրագույն կրթություն և միայն տարիներ անց փոխել կյանքի ուղին՝ ընտրելով հոգևոր ծառայությունը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Հայր Վազգենը ձեռնադրվում է հոգևորական, իսկ ընդամենը մեկ տասնամյակ անց դառնում է Ռումինիայի և Բուլղարիայի հայոց թեմերի առաջնորդը։ Նրա աշխարհիկ կրթությունը, փիլիսոփայական մտածողությունն ու սփյուռքյան դաստիարակությունը ձևավորեցին առաջնորդի մի նոր տիպար, որ պատրաստվում էր ստանձնել հայոց եկեղեցու գահը բարդագույն մի դարաշրջանում։ Նա պիտի լիներ հավատքի խոնարհ ուժի մարմնացումն այն ժամանակներում, երբ հավատքն ու ինքնությունը կարող էին մեկընդմիշտ մարել բռնատիրության կիսախավարում։

Վազգեն Վեհափառի գահակալությունը սկսվեց քաղաքական հավասարակշռության սուր զգացողությամբ։ Սովետական իշխանությունների համար ընդունելի լինելու և եկեղեցու գոյությունը պահպանելու հրամայականը պահանջում էին զիջումներ, բայց միևնույն ժամանակ նա ջանում էր գաղտնի սպասարկել իր ժողովրդի շահերը։ Վազգեն Առաջինն ընտրությունից անմիջապես հետո խորհրդային քաղաքացիության հայց ներկայացրեց և շուտափույթ հայտարարեց, թե «դա տարիների իմ երազանքն էր»։ Այս հրապարակային հավատարմությունը կոմունիստական վարչակազմին դատապարտված էր զայրացնել Սփյուռքի շատերին, սակայն Վեհափառը դիտավորյալ ընտրեց համագործակցության այս տոնը՝ հուսալով դրանով իր եկեղեցու համար շոշափելի օգուտներ կորզել բռնապետությունից։ Իսկապես, ընդամենը մի քանի ամիս անց, 1956 թվականի մայիսին, Մոսկվայում նա հանդիպեց ԽՍՀՄ վարչապետ Նիկիտա Բուլղանինի հետ և աննախադեպ զիջումներ կորզեց Խորհրդային պետությունից՝ թույլտվություն վերաբացելու փակված եկեղեցիները, Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի ընդլայնում, ինչպես նաև արտերկրի հայերից եկեղեցուն դրամական օգնություն ընդունելու իրավունք։ Սա բացառիկ հաջողություն էր. հոգևոր կյանքի մի շունչ նորից բռնկվում էր խորհրդային բռնապետության ներքո, և Սփյուռքի հետ կապը կարող էր նորոգվել նաև նյութական հոսքերով, որոնց կարոտ էր հայ եկեղեցին։

Բայց Վազգեն Առաջինը չսահմանափակվեց միայն ներքին եկեղեցական խնդիրներով։ Նա հոգում կրում էր նաև ազգային ցավը։ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրվելուց ամիսներ անց նա համարձակվում է բարձրացնել մի հարց, որ սառույցի պես լռեցվում էր խորհրդային իրականության մեջ. 1956 թ. հենց նույն հանդիպման ընթացքում Վազգենը դիմեց Բուլղանինին, որպեսզի վերամիավորվի պատմական Հայաստանի հատված Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Հայաստանին։ Թեև այս քայլն ապարդյուն էր և անտեսվեց Կրեմլի կողմից, այն խոսում էր Վեհափառի խիզախության մասին՝ անգամ ամենաբարդ պահին հիշեցնել հայկական պահանջատիրության մասին։ Սա խորապես պրոհայկական դիրքորոշում էր, որ Կաթողիկոսը փորձեց անցկացնել Սովետական Միության լաբիրինթոսներում, թեկուզ խուսափելով հրապարակային քաղաքական հռետորաբանությունից։

Մյուս կողմից, նորընտիր Կաթողիկոսը գիտակցում էր, որ պետք է հաղթել նաև Սփյուռքի սրտերը։ 1955 թվականի վերջերին և 1956-ի սկզբին, իշխանության գլուխ անցնելուց անմիջապես հետո, Վազգեն Առաջինը մեկնեց Մերձավոր Արևելք՝ այցելելով Լիբանանի, Սիրիայի, Եգիպտոսի հայ համայնքներ։ Այս շրջագայությունը ուներ նաև Կաթողիկոսական Աթոռի՝ Կիլիկիո կաթողիկոսության հետ առկա պատնեշը հաղթահարելու թաքուն նպատակ։ Խորհրդային Երևանը ցանկություն ուներ, որ Բեյրութում գտնվող Կիլիկիո կաթողիկոսական գահին ևս «հավատարիմ» մարդ ընտրվի, և Վազգեն Առաջինը ըստ երևույթին փորձեց իր հեղինակությունը օգտագործել այդ նպատակով։ Չնայած նրան չհաջողվեց կանխել Կիլիկիո նոր կաթողիկոս Զարեհի ընտրությունը, ում Վեհափառը Կահիրեից քննադատեց որպես «անկանոն», արդեն ակներև էր, որ սփյուռքյան որոշ շրջանակներ սկեպտիկ էին Էջմիածնի նոր առաջնորդի հանդեպ։ Վազգեն Վեհափառի մարտահրավերն էր հաշտեցնել հանուն հայության միասնության այն ճեղքերը, որ ինքն էլ ակամայից խորացրել էր առաջին իսկ քայլերով։

1960-ականներին Վազգեն Առաջինը հետևողականորեն աշխատեց ամոքել այդ վերքերը։ 1960 թ. նա նորից ճանապարհորդեց՝ այս անգամ Եվրոպայի և Ամերիկայի հայ համայնքներ, արժանանալով ողջույնների և խորությամբ հասկանալով համայնքների մտահոգությունները։ Նա սկսեց շփվել Սփյուռքի հետ ավելի զգուշավոր ջերմությամբ՝ գիտակցելով, որ տեղի և սփյուռքահայերի հարաբերությունների ջերմացումը իր ծրագրի կարևոր մասն է։ Վեհափառը նաև նախաձեռնեց Կիլիկիո կաթողիկոսության հետ երկխոսություն՝ փորձելով բուժել 1955-56 թթ. առաջացած փոխվստահության ճգնաժամը։ Միաժամանակ, 1962 թ. նրա նախաձեռնությամբ Հայ Առաքելական Եկեղեցին առաջին անգամ միացավ Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդին (World Council of Churches)՝ այլոց կողքին ներկայացնելով նաև հինավուրց Էջմիածնի ձայնը համաշխարհային քրիստոնեական բազմաձայնում։ Այսպիսի միջազգային բացվածքը աննախադեպ էր մեր եկեղեցու պատմության մեջ. խորհրդային դարաշրջանը նույնպես շահում էր նման շարժումներից՝ աշխարհին ցուցադրելով կրոնական հանդուրժողականության իմիտացիա, բայց Վազգեն Առաջինը այդ հարթակը վերածեց առիթի՝ աշխարհին հայության խնդիրների մասին հիշեցնելու։

Վեհափառի ամենահիշարժան քայլերից մեկը եղավ Հայոց ցեղասպանության կիսադարյա լռությունը խախտելը։ Խորհրդային Հայաստանում, ինչպես հայտնի է, պաշտոնապես արգելված էր հիշատակել 1915-ի Մեծ Եղեռնը։ Սակայն 1964 թվականի օգոստոսին Վազգեն Առաջինը շրջանառում է կոնդակ՝ ուղղված ամբողջ աշխարհում իր հոտին, որով կոչ է անում միասնական հիշատակել Եղեռնի 50-ամյա տարելիցը, ոգեկոչել նահատակների հիշատակը և կապել սփյուռքահայության բեկված սիրտը հայրենիքին։ Նա նույն տարվա սեպտեմբերին նամակներ հղեց Հռոմի Պապ Պողոս VI-ին և այլ եկեղեցական առաջնորդների՝ գծելով միջեկեղեցական աջակցության շրջանակ հայ ժողովրդի համար այդ ծանրակշիռ տարելիցի օրերին։ 1965-ի հունվարին Վազգեն Առաջինն անձամբ ժամանեց Փարիզ՝ Մեծ Եղեռնի կեսդարյա տարելիցի առիթով անցնելով Եվրոպայի մայրաքաղաքներով, և Փարիզի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ մայր եկեղեցում իր հոգեշունչ քարոզում նա հպարտությամբ ազդարարեց, որ Խորհրդային Հայաստանում անգամ պատրաստվում են պատշաճ կերպով հիշատակի միջոցառումներ անցկացնել ապրիլին։ Արդարև, նրա խոսքերով՝ «Էջմիածինը պատշաճ կերպով պատրաստվում է հիշելու մեր նահատակներին, և այդ զգացումով ապրում է Հայաստանի ժողովուրդը՝ մեծով, փոքրով»։ Այս բառերը Սփյուռքում ընդունվեցին խանդավառությամբ. նրանք հավաստում էին, որ նույնիսկ երկաթյա վարագույրի հետևում հայ մարդը և նրա հոգևոր նախարարը չեն մոռացել 1915-ի վերքը։ Շուտով այդ խոստումը իրականություն դարձավ. 1965 թ. ապրիլի 24-ին Երևանում տասնյակ հազարավոր մարդիկ իրենց կամքով փողոց դուրս եկան՝ Խորհրդային Միությունում առաջին անգամ բարձրաձայնելով Ցեղասպանության հիշատակը, և այդ մթնոլորտում ծնվեց Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի գաղափարը։ Մինչ պետությունը պաշտոնապես հուշարձան կկառուցեր Երևանում (ինչը հնարավոր եղավ 1967-ին), Վազգեն կաթողիկոսն անմիջապես 1965-ի ապրիլին առաջին հուշարձանը կանգնեցրեց Մայր Աթոռի բակում՝ խաչքար նվիրված Եղեռնի զոհերի հիշատակին։ Այդ խաչքարը՝ «Աղոթքի և ուխտի» խորանունով, դարձավ առաջին պետականորեն տեսանելի հուշակոթողը Հայաստանում, որ կանգնեցվեց հենց Վեհափառի նախաձեռնությամբ՝ խորհրդային համակարգի սահմանափակումների շրջանակներում, բայց նաև դրանցից անկախ։ Այս քայլով Վազգեն Առաջինն ամրապնդեց Հայաստանի և Սփյուռքի հոգևոր միասնությունը, ցույց տալով, որ եկեղեցին ազգային հիշողության պահապանն է նույնիսկ այնտեղ, ուր պետությունը լռում է։

1960-70-ական թվականների ընթացքում Վազգեն Առաջինը շարունակեց խորացնել իր դերը որպես դիվանագետ-հոգևոր առաջնորդ։ 1968 թ. Սովետական Հայաստանը մեծ շուքով նշում է նրա 60-ամյակը. կառավարությունն անգամ պետական շքանշանով պատվում է Վեհափառին՝ որպես խաղաղության պաշտպանության վաստակի համար։ Թեև դա ներկայացվում էր որպես կոմունիստական պարգևատրություն, իրականում խորհրդային իշխանությունը գնահատում էր, որ Վազգեն Առաջինի առաջնորդությամբ հայ եկեղեցին պահպանեց հնազանդություն՝ առանց ոգին կոտրելու ժողովրդի մեջ։ 1969 թ. Վեհափառը Էջմիածնում կազմակերպում է Մյուռոնի (սուրբ մյուռոնի) օրհնության ավանդական արարողությունը՝ վերածելով այն բարձր մակարդակի միջազգային իրադարձության։ Նախկինում յոթ տարին մեկ կայացող այս ծիսակատարությանը այդ տարի մասնակցում էին ոչ միայն 25 հայ եպիսկոպոսներ երկրագնդի տարբեր ծագերից, այլև Վատիկանի և Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի ներկայացուցիչներ։ Նույն ժամանակ, ցավոք, Կիլիկիո կաթողիկոսությունը դեռևս չուներ լիարժեք հաշտություն Էջմիածնի հետ, և նրա առաջնորդը՝ Կաթողիկոս Խորեն Առաջինը, մերժեց ներկա գտնվելու հրավերը։ Այնուամենայնիվ, հայ հոգևոր դասի համախմբման սերմը շարունակում էր հասունանալ։

1970 թ. մի ևս դարակազմիկ իրադարձություն է տեղի ունենում. Վազգեն Առաջինն իր երկար տարիների ջանքերից հետո այցելում է Վատիկան և պատմական հանդիպում ունենում Հռոմի պապ Պողոս VI-ի հետ։ Սա հայ կաթողիկոսի առաջին այցն էր Հռոմի Սուրբ Աթոռ հազար ու հինգ հարյուր տարվա ընդմիջումից հետո։ Մեկնելու նախօրեին, երբ արտասահմանյան լրագրողներից մեկը կատակով հարցնում է՝ «հաճա՞խ եք այցելում Հռոմ», Վեհափառն իր խառնվածքին հատուկ հումորով պատասխանում է. «Օհ, ոչ, մենք հինգերորդ դարից հետ կապ չենք ունեցել, բայց կուղղեմ դա, երբ գնամ»։ Այս պատասխանով նա հավաստում էր, որ հիշում է դեռ 451 թ. Քաղկեդոնի ժողովից ի վեր Ցեղի տված ճեղքվածքը, բայց պատրաստ է նոր էջ բացել քրիստոնեական համերաշխության մեջ։ Հետագա տարիներին նա նույն եռանդով համագործակցեց նաև այլ եկեղեցիների ղեկավարների հետ. 1977 թ. Էջմիածին ժամանեց Կանտերբերի արքեպիսկոպոս Դոնալդ Քոգանը, և Վեհափառը հպարտությամբ ցույց էր տալիս բրիտանացի հյուրերին հիշատակարանային մատյանում Քոգանի թողած գրառումը։ 1983 թ. ինքը՝ Վազգեն Առաջինը, ուղևորվեց Լոնդոն՝ հանդիպելու Քոգանի հաջորդին՝ արքեպիսկոպոս Ռոբերտ Ռանսիին, իսկ 1993 թ. Էջմիածնում ընդունեց արդեն հաջորդ Կանտերբերին՝ Ջորջ Քերիին։ Այսպիսով 1960-70-ականներին Վազգեն Առաջինը դարձավ հայ եկեղեցու դեսպանը աշխարհում՝ կենսունակ պահելով դարավոր մի ինստիտուցիա, որ ներսից մարտահրավերների էր բախվում և դրսից՝ անտարբերության։

Չնայած միջազգային և եկեղեցական հարթակներում իր համարձակություններին, Վեհափառը ներքաղաքական հարցերում մինչև 1980-ականների վերջը որդեգրեց խորապես զգուշավոր կեցվածք։ Խորհրդային իրականության պայմաններում նրա առաջնային մտահոգությունը եկեղեցու գոյատևումն էր, ուստի նա խուսափում էր ցանկացած գործողությունից, որը կարող էր ռիսկի տակ դնել Սուրբ Էջմիածնի անվտանգությունը։ 1970-ականների մարդկային իրավունքների բուռն շարժումների և խորհրդային հայկական անկայուն ազգայնականության ալիքների ընթացքում Վազգեն Առաջինը հրապարակավ ձայն չբարձրացրեց ազգային կամ քաղաքացիական իրավունքների պահանջների օգտին։ Նա չմիացավ հայ քաղաքական բանտարկյալների ազատ արձակման կոչերին, թեև այլախոհ շրջանակները և սփյուռքյան միաբանությունները երբեմն հույս ունեին, որ Հայոց Հովվապետը կլինի իրենց խոսնակը։ Սակայն Վեհափառը լավ գիտեր, որ եկեղեցու բարօրությունը կախված է սովետական պետության «բարեհաճությունից»։ Դրա փոխարեն նա ընտրեց աշխատել կուլիսների հետևում. անձնական հանդիպումների և նամակների միջոցով բարձրացնել որոշ մտահոգություններ, բայց հրապարակավ պահպանել լոյալության կերպարը։

1980-ականների վերջերն ունայնացրին հին հաշվարկները։ Գորբաչովյան «Վերակառուցումը» ազատություն բերեց ոչ միայն խոսքին, այլև ներհասարակական նախկինում ճնշված էներգիաներին։ Հայաստանում ծագեց Արցախյան շարժումը՝ պահանջելով Հայկական Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորում։ Վազգեն Առաջինը, հավատարիմ իր ներքին զգուշավորությանը, բաց չափազանց ոգևորությամբ չնետվեց այս հեղհեղուկ թատերաբեմ։ Նա շարունակ ընդգծում էր, որ հայ ազգը պետք է զորացվի «մեծ և հզոր խորհրդային ժողովուրդների ընտանիքի շրջանակում» և չշտապի անկախության ճանապարհին։ Այնուհանդերձ, Արցախի հարցում Վեհափառը դիրքորոշվեց անշեղորեն հայանպաստ. նա բազմիցս հայտարարեց, որ Լեռնային Ղարաբաղը պատմականորեն և իրավազորությամբ Հայաստանի մասն է և պետք է վերամիավորվի հայրենիքին, բայց միաժամանակ կոչ արեց շարժումը պահել խաղաղության սահմաններում։ Հայտնի է, որ նա պնդում էր՝ դեռևս 1960-ականներից պարբերաբար դիմել է պաշտոնյաներին թույլատրել ԼՂ-ում եկեղեցիների վերաբացումը և հայկական մշակութային կյանքը, և միայն 1988-ին իր հետևողական ջանքերը պսակվեցին նրանով, որ Արցախում կրկին պատարագ հնչեց հայկական եկեղեցիներում։ Երբ 1988-ին Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի խաղաղ ցույցերը բախվեցին Բաքվի կոշտ հակազդեցությանը, իսկ Երևանում մի քանի մարդ անձնազոհ հացադուլ սկսեցին, Վազգեն Առաջինն անձամբ միջամտեց։ Նա իր հեղինակությամբ կարողացավ համոզել ղարաբաղցի պատգամավորին դադարեցնել մահացու հացադուլը, հատկապես այն բանից հետո, երբ մեկ այլ հայ ակտիվիստ արդեն սովամահ էր եղել։ Այս մարդկային ժեստը ցույց տվեց, որ Վեհափառը ոչ միայն քաղաքականապես զգույշ առաջնորդ էր, այլև մարդասիրական մեծ սիրտ ունեցող հայր, որի համար յուրաքանչյուր հայի կյանքը կարևոր էր։

1988-ի բնության ցասումը ևս մեկ փորձություն եղավ թե՛ Հայաստանի, թե՛ Վազգեն Առաջինի համար։ Դեկտեմբերի 7-ի երկրաշարժը ավերեց երկրամասեր, խլեց տասնյակ հազարավոր կյանքեր։ Այդ սուգի ու ավերածության մեջ Վազգեն կաթողիկոսը դարձավ ցավակիր ժողովրդի հոգևոր մխիթարարը։ Նա այցելեց աղետի գոտի, աղոթք բարձրացրեց զոհվածների հոգիների համար և քաջալերեց փրկվածներին տոկալ հավատով։ Եկեղեցին այս դժբախտության պահին վերագտավ իր անփոխարինելի դերը՝ որպես ազգի միավորող ուժ։ Անմիջապես ընդհատվեցին բոլոր եկեղեցաքաղաքական տարաձայնությունները. Կիլիկիո և Էջմիածնի կաթողիկոսությունները սկսել էին էլ ավելի սերտ համագործակցել ողբերգության պահին, իսկ աշխարհասփյուռ հայությունը, անտեսելով երբեմնի բաժանումները, օգնության ձեռք մեկնեց հայրենիքին։ Ինչպես հետագայում նշվեց, ցավալիորեն, հենց 1988-ի Ղարաբաղյան ընդվզումը և Սպիտակի երկրաշարժը ունեցան նաև մի «առանցքային» հետևանք՝ երկու մրցակից կաթողիկոսությունների հաշտեցումը երկար տարիների հակասություններից հետո։ Վազգեն Առաջինն անձամբ կանչում և ընդունում է Լիբանանի Կաթողիկոս Վազգեն Առաջին Մեծի (Խորեն Առաջինի հաջորդի) պատվիրակությունները, և համատեղ աղոթքներում ու ազգային ցավի բաժանումով վերանում են հին վեճերի պատճառները։ 1990-ականների շեմին Հայ Առաքելական Եկեղեցին կրկին հանդես եկավ միասնական ճակատով՝ ինչպես ներազգային, այնպես էլ միջազգային առումներով։

1991 թվականին, ողջ կյանքում Սովետական Հայաստանի հովվապետ եղած Վազգեն Առաջինն ապրեց իր ժողովրդի ամենաերկարատև աղոթքի իրականացման պահը՝ Հայաստանի անկախության վերածնունդը։ 1991-ի սեպտեմբերին Հայաստանը հռչակեց անկախ պետություն, և Վազգեն Առաջինը դարձավ նորօրյա Հայաստանի առաջին կաթողիկոսը՝ մի տիտղոս, որ շուրջ յոթանասուն տարուց ավելի որևէ կաթողիկոս իրականում չէր կրել (1918-20 թթ. Առաջին հանրապետության օրոք միայն կարճատև անկախություն էր եղել)։ Այժմ Վեհափառը կարող էր ազատ արտահայտել այն, ինչը տարիներով զսպում էր։ Խորհրդանշական է, որ հենց անկախության շեմին նա ակտիվացրեց եկեղեցու վերածննդի աշխատանքները. սկսվեցին հինավուրց եկեղեցիների նորոգումները, նոր հոգևոր ճեմարանների հիմնադրումը, որոնք տասնամյակներով փակ էին եղել։ Միասնական ջանքերով, մեծանուն սփյուռքահայ բարերար Ալեք Մանուկյանի օժանդակությամբ, Վազգեն Առաջինը 1982 թ. Սուրբ Էջմիածնում հիմնում է Մայր Տաճարի թանգարանը, որն այսօր կրում է Ալեք և Մարի Մանուկյանների անունը։ Այդ թանգարանում հավաքվեցին և պահպանվեցին հայկական եկեղեցու և ազգային մշակույթի շատ գանձեր, որոնք վտանգված էին խորհրդային տարիներին ցիրուցան լինելու կամ կորսվելու։ Այսուհետ Վեհափառի դռները բաց էին ոչ միայն Սփյուռքի համար, այլև նորանկախ պետության ղեկավարության։ 1992-93 թթ. Նա օրհնում էր Հայաստանի և Արցախի ազատամարտիկներին, ապավեն կանգնում Արցախյան պատերազմի ծանր պահին՝ միաժամանակ հիշեցնելով խաղաղության և արդարության հավիտենական արժեքները։ Նրա հեղինակությունը մեծ էր անգամ հակառակորդների շրջանում. 1993-94 թթ. Վազգեն Առաջինը մի քանի անգամ հանդիպեց ադրբեջանական հոգևոր առաջնորդ Շեյխ-ուլ-Իսլամ Փաշազադեին, քննարկեց միջկրոնական հանդուրժողականության և հակամարտության խաղաղ լուծման ուղիները՝ փորձելով մեղմել կրոնա-էթնիկական լարվածությունը պատերազմական աջ ու ձախ կողմերում։ Այդ հանդիպումներում նա քարոզում էր խղճի խաղաղություն և մարդկային կյանքերի նվիրականություն, ինչը վայել էր իսկական հոգևոր հովվապետին։

Վազգեն Առաջինի շուրջ լեգենդար հարգանք էր ձևավորվել թե՛ Հայաստանում, թե՛ աշխարհով մեկ հայության մեջ մինչև կյանքի վերջը։ Եթե նրա գահակալության սկզբում շատերը կասկածեցին նրա վրա՝ տեսնելով չափազանց հավատարիմ խորհրդային քաղաքացու դիմակը, ապա տարիների ընթացքում հենց դա օգնեց նրան աննկատորեն, բայց հաստատուն քայլերով վերականգնել հայ եկեղեցու դիրքը և ծառայել հայ ազգի հավատի վերազարթոնքին։ Նրա ժառանգությունը բարդ, բայց փառավոր էջ է մեր նորագույն պատմության մեջ։ Նա, իրոք, որոշ բաներում գնաց զիջումների խորհրդային պետության հետ, ինչի շնորհիվ երբեմն արժանացավ քողարկված քննադատության։ Բայց մյուս կողմից, այդ համագործակցության միջով նա կարողացավ շոշափելի ձեռքբերումներ պարգևել իր ժողովրդին. խորհրդային տարիներին հայոց եկեղեցին դեռ կանգուն էր իր պատմական Մայր Աթոռում, Արցախում նորից խաչ բարձրացավ, Ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացվեց, իսկ Սփյուռքն ու հայրենիքը ավելի սերտաճեցին հոգևոր կապերով։ Ժողովրդի ավանդական ակնածանքը Կաթողիկոսի հանդեպ օգնեց, որ Վազգեն Առաջինի բռնած եզրերը ընկալվեն հասկացողաբար. ժամանակի հետ մարդիկ գնահատեցին, որ նրա վարած զգուշավոր գիծն ամրակայեց եկեղեցին ու բռնատիրության պայմաններում էլ հնարավոր դարձրեց ազգային ինքնության պահպանությունը։ Պատահական չէ, որ արդեն անկախ Հայաստանում իշխանությունը Վազգեն Առաջինին շնորհեց Ազգային հերոսի բարձրագույն կոչումը՝ 1994 թ. հուլիսին նրան դարձնելով առաջին շքանշանակիրը այս տիտղոսի՝ որպես հոգևոր ու ազգային արժեքների պահպանման համար ունեցած բացառիկ վաստակի ճանաչում։

1994 թվականի օգոստոսի 18-ին, երկարատև հիվանդությունից հետո, Վազգեն Առաջինը վախճանվում է Երևանում, կյանքի 85-րդ տարում։ Նրա մահը հայ ժողովուրդը վերապրեց որպես մեծ հայրիկի կորուստ. այդպես էին նրան կոչում շատերը՝ Հայրիկ Կաթողիկոս, որ դժվար ժամանակներում պաշտպանում էր իր հոտը թե՛ աղետից, թե՛ հոգևոր անապատացումից։ Վեհափառի աճյունը ամփոփվեց Մայր Տաճարի բակում՝ իր կյանքի աշխատանքի խորհրդանշական եզրափակությամբ, որպես հավիտենական պահակ հայոց հավատքի սրբավայրում։ Այսօր, յոթ տասնամյակ անց այն պատմական օրից, երբ նա նստեց կաթողիկոսական գահին, Վազգեն Առաջինի կերպարը շարունակում է ոգեշնչել հայ հոգևորականներին, պետական այրերին և յուրաքանչյուր հայի, ով գիտակցում է հավատի, լեզվի և հիշողության դերը մեր հարատևման մեջ։ Աշխարհի շատ փորձագետներ նրա առաջնորդության տարիները համարում են յուրահատուկ դեպք ուսումնասիրության համար՝ թե ինչպես կարելի է պահպանել հայոց հավատի ջահը ամենակոշտ բռնապետության պայմաններում։ Վազգեն Վեհափառն իր լուռ, բայց աննկուն ուժով ցույց տվեց, որ ճնշումների տակ առաջնորդել նշանակում է միաժամանակ իմաստություն և համբերություն ցուցաբերել։ Երբ հայոց հոգևոր տաճարի կրակը կարող էր ցանկացած պահի հանգչել, նա պահպանեց այն, փոխանցեց ապագային և իր ժողովրդին պարգևեց ոչ միայն կենսունակություն, այլև նոր հույսի լույս։ Հայաստանի ու հայության շահերը Վազգեն Առաջինի համար սոսկ խոսքեր չէին՝ դրանք նրա քանքարով յուղվող լույսերն էին, որոնք վառ մնացին Խորհրդային Միության քամիների միջով և այժմ փայլում են անկախ Հայաստանի երկնքի տակ՝ հիշեցնելով նրա կենդանարար առաքելությունը։ Այսօր, երբ հայացք ենք ձգում վերջին յոթանասուն տարիների հեռվից, հստակ պատկերանում է, որ Վազգեն Առաջինը ոչ միայն պատմության խոշորագույն հոգևոր առաջնորդներից էր, այլև հայ ժողովրդի ճակատագրի նուրբ ղեկավարը՝ ի սեր հավատքի, միասնության և ազգային ինքնության պահպանման։