«Հեղաշրջում» ասածը՝ բանտ, «հեղափոխություն» ասողը՝ վարչապետ. դատախաղ պետական ռեժիսուրայով

04.10.2025, ԱՐՄԵՆ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, YEREVAN ONLINE Mag.-ի ԹՂԹԱԿԻՑ

Շիրակի թեմի առաջնորդ Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանի դատավճիռը ցուցադրական արագությամբ կայացվեց, բայց ավելի արագ էր դրա հարուցած բուռն արձագանքը դատարանի դահլիճում։ Դատավոր Արմինե Մելիքսեթյանը մեկուկես ամսից պակաս ժամանակում ավարտեց աղմկահարույց դատավարությունը և ընթերցեց վճիռը՝ երկու տարվա ազատազրկումարքեպիսկոպոսի համար։

Դահլիճում հավաքված հոգևորականներն ու հայրենասիրական հասարակության ներկայացուցիչները փոխադարձ «Ամո՛թ» էին գոչում դատավորին, իսկ Միքայել սրբազանը, ով ողջ ընթացքում հայտարարել էր, որ մեղք չի գործել, երևի ամենահանգիստն էր ներկաների մեջ։ Նա միայն ժպտաց, ձեռքով արեց իր աջակիցներին և վստահեցրեց՝ «Ամեն ինչ լավ է լինելու»։ Այս ցնցող հակապատկերը՝ արդարադատության անվան տակ տեղի ունեցողին և սրբազանի անձեռնմխելի ինքնատիրապետմանը, դարձել է Հայաստանի այսօրվա իրողության սիմվոլը։ Հայ Առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականի կալանավորումը չափազանց բացառիկ երևույթ է անկախ Հայաստանի պատմության մեջ, և այն առավել քան քաղաքական երանգ ունի։ Դատապարտելով սրբազանին բանտարկության, իշխանությունը, կարծես, վճռական քայլ կատարեց դեպի նոր սահմանի հատում, որը վտանգում է թե՛ պետականության ժողովրդավարական հիմքերը, թե՛ հասարակության ու եկեղեցու հարաբերությունների նուրբհավասարակշռությունը։

Միքայել արքեպիսկոպոս Աջապահյանն այս պատժին արժանացավ ոչ թե որևէ բռնի գործողության, այլ խոսքի համար՝ ավելի քան մեկ տարի առաջ արված հարցազրույցում իշխանափոխության («հեղաշրջման») անհրաժեշտության մասին հայտարարություններ հնչեցնելու համար։ Աջապահյանը տարիներ շարունակ բացեիբաց քննադատել է Նիկոլ Փաշինյանի կառավարության քաղաքականությունը, հատկապես՝ 2020 թվականի պատերազմում Հայաստանի ձախողումից հետո ստեղծված իրավիճակում, և պնդել, որ երկրի փրկության համար հնարավոր է պահանջվի ոչ ավանդական լուծում։

«Իշխանությունը փոխելու երեք եղանակ կա՝ ընտրություն, հեղաշրջում և ժողովրդական ապստամբություն։ … Քանի անգամ ասի բացեիբաց՝ ռազմական հեղաշրջում է պետք», – տարիներ առաջ հայտարարում էր սրբազանը՝ արձանագրելով, որ ժողովրդավարական ուղիներն իսպառ սպառված են, իսկ երկիրը կործանման եզրին։ 2024-ի փետրվարին «ԳԱԼԱ»-ին տված հայտնի հարցազրույցում նա այս միտքը կրկնեց՝ նշելով, որ իր «վերջին վեց տարվա գործունեությունը» հենց դա է հուշում։ 2025-ի հունիսին նույն սուր ձևակերպմամբ նա վերահաստատեց իր կոչը․ «Ես իշխանությունը զավթելու կոչ չեմ արել, ես կոչ եմ արել հեղաշրջման, դա զավթելու կոչ չէ։ Ես ուժային կառույցներին ասել եմ, որ փրկեք էս երկիրը, էս խելագարից փրկեք»։ «Խելագար» որակումը երևույթ չէ, որ հոգևորականներս սովորաբար հեշտությամբ օգտագործեն, բայց Աջապահյանի պոռթկումը արտահայտում է այն սուր հուսահատությունն ու բարկությունը, որ կուտակվել է Հայաստանում պատերազմի և պարտության հետևանքով։ Սրբազանը փաստացի կոչ էր անում բանակին ու անվտանգության ծառայություններին միջամտել՝ երկրի ղեկավարին հեռացնելու համար՝ հավատացած լինելով, որ դա է միակ ելքը Հայաստանի պետականությունը փրկելու։

Այս խոսքերի համար նրա դեմ, սակայն, քրեական գործ չհարուցվեց այն պահին, երբ դրանք հնչեցին. իրավապահները այդ ժամանակ նույնիսկ հանցակազմ չտեսան դրանց մեջ։ Սակայն տարօրինակ կերպով գործը «վերակենդանացավ» ավելի ուշ, երբ Փաշինյանն անձամբ թիրախավորեց եկեղեցու վերնախավին։

Աջապահյանի դատավարության ընթացքը ևս բազմաթիվ հարցեր է հարուցում արդարադատության անկախության շուրջ։ Դատարանը գործի քննությունը սկսել էր օգոստոսի 15-ին և ընդամենը մեկուկես ամսում հասցրեց դատավճիռը՝ աննախադեպ արագությամբ լսելով բոլոր կողմերին։ Պաշտպանական թիմը ահազանգում է դատավարության ընթացիկ խախտումների մասին՝ պնդելով, որ դատավորի գործողությունները կանխակալ էին և կողմնակալ։ Արա Զոհրաբյանը և մյուս փաստաբանները նշում են, որ դատարանը գրեթե ամեն օր նիստեր է նշանակել, հաճախ աշխատանքային ժամերից հետո, իսկ իրենք անգամ պատշաճ ծանուցում չեն ստացել որոշ նիստերի մասին։

Ամենաաղմկահարույց դրվագը դարձավ հենց դատավճռի հրապարակման պահը. դատավոր Մելիքսեթյանը, խճճվելով կամ միգուցե փորձելով արտագրել ինչ-որ նախապատրաստված տեքստ, Աջապահյանին մեղավոր ճանաչեց բոլորովին այլ՝ Քրեական օրենսգրքի 442-րդ հոդվածով, որը ընդհանրապես կապ չուներ ներկայացված մեղադրանքի հետ։ «Մեղադրանքի կողմը մեզ մեղադրում էր 422-րդ հոդվածի 2-րդ մասով, իսկ դատավորը վճռում հայտարարեց 442-րդ հոդվածով, որը պաշտոնատար անձանց ապօրինի ձեռնարկատիրական գործունեությանը մասնակցելու մասին հոդված է։ Ակնհայտ է, որ սա պատվիրված ակտ էր», – հայտարարեց պաշտպան Արա Զոհրաբյանը դատարանի դահլիճում։ Այսպիսի պայթյունավտանգ վրիպակը միայն խորացրեց հանրության կասկածները, որ ելքը կանխորոշված էր վերևների հրահանգով, և դատավորը պարզապես շփոթել է թելադրված տեքստի դրվագները։ Աջապահյանի պաշտպանները վճիռը որակում են որպես ամբողջությամբ քաղաքական հաշվեհարդար և պատրաստվում են այն բողոքարկել մինչև Վճռաբեկ դատարան, ապա նաև Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Իրենց խոսքերով՝ «արդարադատություն գոյություն չուներ» այս գործում, և սրբազանն օրինական պաշտպանություն չունեցավ։

Այն, որ այս ամենը սկիզբ է առել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի նախաձեռնած քարոզարշավից՝ ուղղված Եկեղեցու դեմ, փաստում են իրադարձությունների ժամանակագրությունը։ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին ու հայկական եկեղեցու այլ բարձրաստիճան հոգևորականներին թիրախավորող քննադատությունները սկսել են թափ առնել հատկապես 2023-2024 թվականներին՝ երբ ներքին քաղաքական ճգնաժամն ու Արցախյան խնդրի սրացումը խորացրել են պետություն-եկեղեցի տարաձայնությունները։ Հատկապես այս տարվա (2025 թ.) մայիսին Փաշինյանն անձամբ աննախադեպ կոշտ հռետորաբանությամբ հարձակվեց եկեղեցու վրա։

Վարչապետը սոցիալական ցանցերում մի շարք գրառումներով պնդեց, թե «Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է վճռորոշ ձայն ունենա Ամենայն հայոց կաթողիկոսի ընտրության հարցում» և հայտարարեց, որ «Կաթողիկոսի թեկնածուները պետք է անցնեն բարեվարքության ստուգում»՝ բացահայտ կասկածի տակ դնելով եկեղեցականների բարոյական նկարագիրը։ Ավելին, Փաշինյանը չխորշեց վիրավորական բառապաշարից՝ ակնարկելով, թե Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևորականներն անկատար են պահում իրենց ուխտերը, և այս «խնդիրը մեկընդմիշտ պետք է լուծել»։

Պետության ղեկավարը, ով 2018-ի հեղափոխության շնորհիվ իշխանության էր եկել ժողովրդավարության ու համերաշխության խոստումներով, այժմ գուժում էր կարծես նոր «հեղափոխություն»՝ այս անգամ եկեղեցու ներսում։ Թեև Փաշինյանը պաշտոնապես պնդում է, որ «եկեղեցու դեմ արշավ չկա, չի եղել և չի լինի», նրա խոսքերն ու գործողություններն այլ բան են հուշում։ Երբ երկրի առաջնորդը հրապարակավ կասկածի տակ է դնում եկեղեցու ինքնավարությունը և հոգևորականներին «պիտակավորում», իսկ իրավապահ համակարգը նույն ժամանակահատվածում քրեական գործեր է հարուցում ամենաակտիվ հոգևորականների նկատմամբ, դժվար է սա այլ կերպ մեկնաբանել, քան համակարգված հակաեկեղեցական քաղաքականություն։ Ի դեպ, հենց սրանից հետո էլ իրավապահները «հանկարծ հիշեցին» Միքայել սրբազանի մեկ տարի առաջվա խոսքերը և քրեական գործ հարուցեցին նրա դեմ։ Փաստորեն, այն, ինչ իշխանությունը հանդուրժում էր նախկինում, դարձավ «հանցագործություն» այն պահից, երբ եկեղեցին հատեց իշխանությունների համար անընդունելի կարմիր գիծը։ Աջապահյանն էլ չէր թաքցնում իր համոզմունքը, որ գործող իշխանությունը վարում է «եկեղեցահալած քաղաքականություն», և իր նկատմամբ հետապնդումը դրա մաս է կազմում։ Այս խիստ ձևակերպումը այսօր վերածվել է փաստի. սրբազանի դատապարտումը եկեղեցու դեմ իշխանության մղած պայքարի գագաթնակետն է թվում։

Արդյունքում, չենք կարող դիտարկել Աջապահյանի գործում միայն իրավական կողմը՝ առանց լայն քաղաքական և հասարակական համատեքստի։ Վերջին երեք տարում Հայաստանը ճգնաժամից ճգնաժամ է ապրել. 2020-ի աղետալի պատերազմից ու տարածքային կորուստներից հետո խորացավ ներհասարակական պառակտումը։ Շատերի, այդ թվում՝ ազգային եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականության համար, վարչապետ Փաշինյանի որդեգրած ուղին համարժեք է Արցախի հարցը փակելուն՝ այսինքն՝ հայոց պատմական իրավունքներից հրաժարվելուն հանուն կասկածելի «խաղաղության»։

Իշխանությունը 2022-25 թթ. մի շարք ցավոտ փոխզիջումների գնաց Ադրբեջանի հետ հարաբերությունները «նորմալացնելու» նպատակով, այդ թվում՝ համաձայնեց սահմանային որոշ հատվածների փոխանցմանը և գործնականում հայտարարեց, որ «պետք է չշարունակենք Ղարաբաղյան շարժումը»՝ այսինքն ընդունենք Արցախի կորստի իրողությունը։ Այս դիրքորոշումը ազգային մտածողության մեծ հատվածում ընկալվեց որպես անընդունելի պարտահանձնում, և բնական էր, որ ընդդիմությունն ու եկեղեցու ներսում որոշ շրջանակներ բարձրացրին ձայնը՝ պահանջելով երկրի ղեկավարի հեռացումը։ Հենց այդ շրջանում ծնվեց և ակտիվացավ «Սրբազան պայքար» շարժումը, որի առաջնորդներից էր Տավուշի թեմի նախկին առաջնորդ արքեպիսկոպոս Բագրատ Գալստանյանը։ Եկեղեցին, որը դարեր շարունակ եղել է հայկական ինքնության հենասյունն ու ճգնաժամերի պահին ժողովրդի հոգևոր առաջնորդը, չէր կարող լռել, երբ հողատվությունների և բարոյական անկման վտանգ էր տեսնում։ Միքայել Աջապահյանը, լինելով բանիմաց և ուղիղ խոսող հոգևորական, փաստորեն դարձավ այս վրդովմունքի ամենաբարձրաձայն արտահայտիչը։ Նրա սպառնացող խոսքերը՝ թե անհրաժեշտ է զինվորական հեղաշրջում «էս խելագարից» երկիրը փրկելու համար, հնչեցին որպես վերջին ահազանգ այն մասին, որ երկրի կործանման պատկերն իրական է։

Թիրախը, սակայն, շտապեցին գնդակահարել. քաղաքական իշխանությունը նախընտրեց ոչ թե լսել սրբազանի ահազանգի հիմքում ընկած ցավը, այլ լռեցնել նրա ձայնը։ Աջապահյանի դեմ դատական գործընթացը սկիզբ առավ հենց այն օրերին, երբ փողոցներում բազմահազարանոց հանրահավաքներ էին՝ ընդդեմ Արցախի հարցում իշխանության ընթացքի։ Այդ հանրահավաքների առաջնագծում ոչ միայն ընդդիմադիր գործիչներ, այլև բազմաթիվ հոգևորականներ կային։

Իշխանությունը, երևում է, վտանգ զգաց այդ անսովոր միաբանությունից և որոշեց հարված հասցնել ամենավառ դեմքերին։ Հունիսին իրավապահները մինչև զինված ջոկատներ օգտագործելով նույնիսկ մտան Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի տարածք՝ փորձելով ձերբակալել Միքայել սրբազանին, ինչը աղմկահարույց դիմադրության հանդիպեց հոգևորականների կողմից։ Այդ օրը երկրի ամենասուրբ վայրում տեղի ունեցած պատկերը՝ «ռեմբոների» նման ներխուժած ուժայիններն ու նրանց դիմաց աղոթքով կանգնած հոգևորականները, սրտմտեցրեց շատերին։ Ի վերջո, սրբազանը համաձայնեց ներկայանալ Քննչական կոմիտե և կալանավորվեց, սակայն այդ միջադեպը արդեն քաղաքական իշխանության հեղինակության վրա ծանր կնիք թողեց։

Գրեթե զուգահեռ, հունիսի վերջերում, իշխանությունը ձերբակալեց նաև Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանին ու ևս տասնյակ անձանց՝ անվանականորեն «ահաբեկչություն նախապատրաստելու և իշխանությունը յուրացնելու» մեղադրանքներով։ Քննչական մարմինները հաղորդեցին, թե իբր այդ խմբի մոտ զենք-ռումբեր են հայտնաբերել և նույնիսկ պնդեցին, թե «այդ խումբը պետք է հասներ մինչև վարչապետ»՝ ակնարկելով սպանության կամ բռնությամբ տապալելու դավադրություն։ Գալստանյանի փաստաբաններն այս մեղադրանքները անվանում են շինծու և պնդում, որ գաղտնալսված ձայնագրությունները մոնտաժված են։ Հետաքրքիր է, որ իշխանության քարոզչամեքենան նույն շղթայի մեջ փորձում է տեղավորել և Գալստանյանի «վտանգավոր խմբակը», և Աջապահյանի «կապույտի երազանքները», և նույնիսկ ռուսաստանաբնակ բարերար Սամվել Կարապետյանին, ով նույնպես հայտնվել է իրավապահների ուշադրության կենտրոնում։

Ստացվում է՝ երևույթը ներկայացվում է որպես լայնածավալ հակապետական դավադրություն, որտեղ եկեղեցականներն ու նախկին իշխանության հետ կապված գործիչները միավորվել են գործող կառավարությանը տապալելու համար։ Մայր Աթոռը, սակայն, այս ամենը տեսնում է ոչ թե որպես իրական անվտանգության խնդիր, այլ որպես իշխանության «քաղաքական հաշվեհարդարի հերթական ապացույց»՝ ուղղված եկեղեցուն ծնկի բերելու նպատակով։ «Ի սկզբանե ակնհայտ էր, որ Շիրակի թեմի առաջնորդի նկատմամբ հարուցված քրեական հետապնդումն ունի քաղաքական դրդապատճառներ և իշխանությունների հակաեկեղեցական արշավի բացահայտ դրսևորումներից է», – հայտարարեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը Միքայել արքեպիսկոպոսի դատավճռին ի պատասխան։ Եկեղեցու ամենաբարձր իշխանությունը ոչ միայն խստորեն դատապարտեց «աղաղակող ապօրինությունները», այլ նաև խոստացավ դիմել «իրավական, այդ թվում՝ միջազգային գործիքակազմերի»՝ սրբազանի իրավունքները պաշտպանելու համար։ Այլ կերպ ասած, Հայոց Եկեղեցին պատրաստվում է այս պայքարը շարունակել ինչպես դատարաններում, այնպես էլ հասարակության մեջ։

Միքայել Աջապահյանի դատապարտումը ցնցեց լայն շրջանակների. սա սոսկ հոգևորականի կամ ընդդիմադրի հարց չէ, այլ շատերի աչքում՝ պետության ուղեգծի հարց։ Դատարանի դահլիճում հնչած «Սրբազա՜ն, Սրբազա՜ն» կոչերն ու «Ամո՜թ» գոռոցները ցույց են տալիս, որ հասարակության մի ստվար խավ աջակցում է սրբազանին և չի հավատում դատավճռի արդարությանը։ Դատական նիստերին լեփ-լեցուն դահլիճը մեծամասամբ լցված էր հոգևորականներով ու Շիրակի հավատացյալներով, որ շաբաթներ շարունակ գալիս էին Երևան՝ իրենց առաջնորդի կողքին լինելու։ Նիստերից հետո դատարանի բակում մարդկանց բողոքի ձայնը չէր լռում, նույն ամոթանքի խոսքերը կրկին ուղարկվում էին դատավորին և իշխանությանը։ Իշխանությունն այս արդարացի զայրույթը փորձեց ներկայացնել որպես «հանրային անվտանգությանը սպառնացող» երևույթ՝ դատարանի շենքի մոտ մեծ թվով ոստիկաններ տեղակայելով, բայց դա ևս ավելի շուտ յուղ լցրեց կրակին։

Իրավապաշտպանները ևս արձագանքեցին կտրուկ։ ՀՀ նախկին Մարդու իրավունքների պաշտպան Արման Թաթոյանը գնահատեց, որ սրբազանի դատապարտումը «Հայոց Եկեղեցու դեմ իշխանության քաղաքական արշավի բացահայտ դրսևորում է, որով ոտնահարվեց Միքայել Սրբազանի խոսքի և կրոնի սահմանադրական ազատությունը»։ Նույնիսկ որոշ քաղաքացիական ակտիվիստներ, որոնք սովորաբար իշխանությանն են սատարում, այս անգամ անհամաչափ խիստ համարեցին պատիժը՝ մատնացույց անելով դրա ակնհայտ քաղաքական դրդապատճառը։ Օրինակ՝ ճանաչված հասարակական գործիչ Դանիել Իոաննիսյանըհայտարարեց, որ դատավճռի խստությունը «ակնհայտորեն քաղաքական մոտիվացիայով» պայմանավորված անհամապատասխան պատիժ է։ Հանրային դաշտում շատերը բարձրաձայնում են՝ եթե այսօր իշխանությունը կարող է «աղանդավորական» որակումներով մեկ հոգևորականի հալածել, ապա վաղը կլռեցնի ցանկացած այլախոհի, և սա արդեն վերաբերում է յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքներին։

Նշանավոր մի պարադոքս այս պատմության մեջ նույնպես աննկատ չմնաց Աջապահյանի փաստաբանական թիմի կողմից. այն է՝ երբ իշխանության ղեկավարը ինքն է խոսում հեղափոխության մասին, դա հանցանք չի համարվում, բայց երբ հոգևորականն է համանման բան ասում, նրան դատարան են քարշ տալիս։ Բանն այն է, որ Նիկոլ Փաշինյանն իր իսկ բերանով այս տարվա օգոստոսին հայտարարեց, թե եթե Հայաստանի քաղաքացիները համաձայն չեն Ղարաբաղի հարցում իշխանության դիրքորոշմանը, «թող հեղափոխություն անեն», ավելին՝ պարծեցավ, որ ինքը «աշխարհի առաջին և միակ վարչապետն է», որ սեփական ժողովրդին կոչ է անում իրեն տապալել հեղափոխության միջոցով։ «Եթե ՀՀ քաղաքացիները համարում են, որ այսպես չպետք է լինի, ես ինքս քաղաքացիներին կոչ եմ անում հեղափոխություն անել», – ասաց Փաշինյանը օգոստոսի 21-ի ճեպազրույցում՝ խոսելով Ղարաբաղյան շարժումը դադարեցնելու իր որոշման մասին։ Նրա այս արտասովոր հայտարարությունը, ինչ խոսք, տարակուսանք առաջացրեց, բայց որևէ իրավական հետևանք, բնականաբար, չունեցավ։

Աջապահյանի փաստաբանները նիստերից մեկի ժամանակ հիշեցրին այս դրվագը՝ ընդգծելով կրկնակի ստանդարտի անկումը։ «Վարչապետի կոչը, որ ուղիղ դիմում է մարդկանց հեռուստացույցով հեղաշրջում կատարելու մասին, հանցանք չէ, իսկ Սրբազանի … մտորումները նոր միայն դարձա՞ն հանցանք» – հռետորական հարց հնչեցրեց պաշտպան Վահան Ահարոնյանը։ Իշխանական կողմը փորձեց զանազանել՝ վարչապետը կարծես թե «ալիքով» կամ պաթոսով է խոսել, իսկ սրբազանը՝ լրջորեն, բայց այդ բացատրությունները համոզիչ չեն հնչում շատերի ականջին։ Արդարության զգացումը խիստ խաթարված է, երբ պարզվում է, որ երկրում օրենքի ուժը կիրառվում է ընտրովի, և «թույլատրելի խոսքի» չափորոշիչը կախված է նրանից, թե ով է խոսողը։ Այս իրավիճակում Միքայել Աջապահյանի դատապարտումը ավելի լայն երկխոսության թեմա է բարձրացնում՝ խոսքի ազատության, քաղաքական հանդուրժողականության և պետություն-եկեղեցի սահմանազատման մասին։

Պատմական աննախադեպ այս դեմառդեմը՝ Հայաստանի իշխանության և ազգային եկեղեցու միջև, ունի բախտորոշ հետևանքներ։ Մինչ Ադրբեջանն ու Թուրքիան աշխույժորեն գործում են մեր տարածաշրջանում, Հայաստանի ներսում սրվում է ներքին դիմակայությունը։ Շատերի համոզմամբ, Միքայել արքեպիսկոպոսի նման ազգային գործիչներին լռեցնելը հենց մեր թշնամիների սրտով է, քանզի խարխլում է ժողովրդի ոգին ու միասնականությունը այն պահին, երբ մեզ ամենից շատն է պետք այդ միասնականությունը։ Երբ ազգը կորցրել է պատմական Արցախը, տասնյակ հազարավոր հայրենակիցներ լքել են իրենց օջախները, և սահմաններին նոր վտանգներ են ծագում, երկրի ղեկավարությունը, փոխանակ լայն համախմբման քաղաքականություն վարի, պատերազմ է հայտարարել սեփական եկեղեցու և ընդդիմախոսների դեմ։ Սա ոչ միայն էթիկական, այլև ռազմավարական սխալ է, որը կարող է թուլացնել պետության դիմադրունակությունը արտաքին սպառնալիքների առջև։

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը շատ տեղին ընդգծեց, որ Աջապահյանին ազատազրկելու անարդար վճիռը «խոսքի և կրոնի ազատության … կոպտագույն ոտնահարում է, ժողովրդավարական հասարակարգին նետված ուղիղ մարտահրավեր»։ Ի վերջո, ժողովրդի մեծ մասի համար Հայ Առաքելական եկեղեցին պարզապես կրոնական կառույց չէ, այլ ազգային ինքնության հիմք, և երբ այդ հիմքը վտանգի տակ է դրվում, արձագանքը կանխատեսելիորեն բուռն է լինելու։ Միքայել Աջապահյանի հանդեպ վերաբերմունքը դառնում է լակմուսի թուղթ՝ իշխանությունը ժողովրդի շահերի՞, թե՞ իր սեփական իշխանության պահպանման շահի կողքին է։ Այս պայմաններում սրբազանի վերջին խոսքերը՝ «ամեն ինչ լավ է լինելու», որոնք նա ժպիտով հնչեցրեց ձեռնաշղթաներով դուրս բերվելիս, հնչում են որպես հավատքի և հաստատակամության ուղերձ։ Դա հասարակ խոստովանություն չէր, այլ մարտահրավեր՝ ուղղված անարդար համակարգին։ Շատերի աչքում Միքայել արքեպիսկոպոսը այժմ ոչ թե հանցագործ է, այլ խղճի քաղբանտարկյալ, որը պատժվեց իր ժողովրդի ցավն ու ճշմարտությունն ասելու համար։ Եվ այս առումով, իհարկե, «այս իշխանության պայմաններում քաղաքական պատճառով մեղադրյալ լինելը պատիվ է»՝ ինչպես զարմանքով, բայց դառնությամբ նկատել էր ինքը սրբազանը դեռ վճռից առաջ։ Հնարավոր է՝ հենց այդ պատիվը պահպանելու համար էլ նա այդքան հանդարտ ու արժանապատիվ էր դատարանում՝ ցույց տալով, որ ճշմարտության համար զրկանքներ կրելը ստորացում չէ, այլ փառք։

Պատմությունն ապացուցել է, որ երբ իշխանությունը սկսում է բանտարկել հոգևոր առաջնորդներին ու մտավորականներին, դա ազդարարում է նրա վերջի սկիզբը։ Հայաստանի հանրությունը, թեկուզ ուշացած, բայց սթափ հայացքով տեսնում է կատարվածը և, ըստ երևույթին, չի պատրաստվում դա բաց թողնել ուշադրությունից։ Աջապահյանի դատավճիռը գուցե մտնում է իրավական ուժի մեջ, բայց այն դեռ հեռու է մտնելու մարդկանց գիտակցության մեջ որպես արդարացված բան. ավելի շուտ այն կմնա որպես սպի մեր նորագույն պատմության վրա՝ հիշեցնելով, թե ինչ չպետք է կրկնվի այլևս։ Հայացքով ապագային՝ մնում է հուսալ, որ «ամեն ինչ լավ է լինելու» խոստումը կկայանա։ Իսկ դրա համար առաջին քայլը պիտի լինի սեփական սխալների գիտակցումը և պետության դերի վերաիմաստավորումը՝ ի սպաս ազգի և եկեղեցու շահերի, այլ ոչ անձնական իշխանատենչ նկրտումների։ Համոզմունք կա, որ Հայաստան աշխարհը, հաղթահարելով այս ծանր փորձությունը, կգտնի ուժ նորից համախմբվելու՝ հանուն իր հավատքի, ժողովրդի և պետականության տոկունության։ Հայաստանի շահը այսօր պահանջում է հենց այդպիսի սթափություն և միաբանություն։