Թուրքիան՝ «անփոխարինելի ակտիվ» բրիտանական ձևակերպմամբ. ինչ է դա նշանակում Հայաստանի համար՝ անվտանգային կախվածություններ, սահմանային անորոշություններ, իրավական և դիվանագիտական հակակշիռներ

19.09.2025, ԵՐԵՎԱՆ, ԼԵՎՈՆ ՓԱՆՈՍՅԱՆ

Երբ բրիտանական հետախուզության ղեկավարը Ստամբուլում հարթակից հայտարարում է, որ Թուրքիան «բանալի խաղացող» է գրեթե բոլոր առաջնահերթ հարցերում, Երևանում դա հնչում է ոչ թե որպես անստորագիր գովեստ, այլ որպես իրողության չոր արձանագրություն՝ կողքին մի ավելացումով, որն առաջանում է հենց մեր աշխարհագրությունից. այդ «բանալին» հաճախ բացում է դռներ ուրիշների հաշվին։ Ռիչարդ Մուրը, խոսելով ՆԱՏՕ-ի դաշնակցի հավատարիմ դիրքորոշման մասին Ուկրաինայի հարցում և միջազգային իրավունքի պաշտպանությունից, անուղղակիորեն նկարագրում է այն Թուրքիան, որը նույն այս տասնամյակում տևական շրջափակմամբ փակեց Լաչինի ճանապարհը և թույլ տվեց, որ 2023 թվականի սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղը դատարկվի իր բնիկ հայ բնակչությունից՝ «կայունության» մի մոդելով, որի համար միջազգային դատարանների հրատապ միջանկյալ միջոցները երկար ամիսներ մնացին թղթի վրա։ Անկարան օբյեկտիվորեն միջնորդեց Սև ծովի հացահատիկի գործարքում, հրապարակավ պաշտպանեց Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականությունը և անգամ պահանջեց վերադարձնել Ղրիմը Կիևին, բայց Հարավային Կովկասում իր դաշնակից Ադրբեջանի հետ գործնականում իրականացրեց հակառակ տրամաբանությունը՝ ուժի և կատարված փաստերի քաղաքականությունը։ Մուրի ելույթում հիշատակված «կայուն Կովկասը» հայկական լսարանի ականջին ուղղակի հարց է դառնում՝ կայուն ում համար և ինչ գնով։

Պատասխանն ակնհայտ է այն օրվանից, երբ 2020 թվականին թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի, հրահանգիչների և ռազմաքաղաքական աջակցության համադրությամբ պատերազմը տեղափոխվեց նոր մակարդակ, իսկ մարտի դաշտում հայտնվեցին Սիրիայից ներգրավված վարձկաններ՝ բազմաթիվ անկախ փաստահավաքների մեջ արձանագրված հանգամանք, որը պաշտոնական Անկարան հերքել է, իսկ Լոնդոնը երբեք բարձրաձայն օրակարգ չդարձրեց։

Դրանից հետո ամիսներ շարունակ «բնապահպանական» պատրվակով փակվեց Լաչինի միջանցքը, և անգամ ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի պարտադիր ուժ ունեցող հրահանգը՝ ապահովել անձանց, տրանսպորտի և բեռների ազատ տեղաշարժը, չփոխեց ընդհանուր հաշվապահությունը։ Արդյունքում 2023 թվականի սեպտեմբերին կարճատև ռազմական գործողությունից հետո տեղի ունեցավ այն, ինչ հայկական իրավապաշտպան շրջանակներն անվանում են զանգվածային տեղահանում՝ ավելի քան հարյուր հազար մարդ մեկ շաբաթում լքեց իր տունը՝ առանց միջազգային դիտորդական մշտադիտարկման և իրական անվտանգության երաշխիքների։ Թե՛ այն ժամանակ, թե՛ դրանից հետո Լոնդոնը, որն իր էներգետիկ քաղաքականության առանցքային գործընկերներից է համարում Բաքվին և Անկարային, խուսափեց կոշտ սահմանափակումներից՝ նախընտրելով ընդհանուր կոչերը, ինչը տարածաշրջանի փոքր դերակատարներին սառնաշունչ հիշեցնում է մեծ քաղաքականության դասական կանոնը. արժեքները հաճախ երկրորդական են, երբ խաղի մեջ են խողովակաշարերն ու ուղիները։

Մուրի «Արևելքի» քարտեզը, որտեղ Թուրքիան և Մեծ Բրիտանիան «կիսում են շահերը» կայուն Կովկասում ու Կենտրոնական Ասիայում, Երևանում կարդացվում է նաև «Միջին միջանցքի» տրամաբանությամբ՝ Կասպից ծովից մինչև Եվրոպա ձգվող նոր լոգիստիկ առանցք, որի շուրջ Անկարան պնդում է արագացված բարենպաստություն։ Այդ տրամաբանության ներսում երբեմն լուսանցք է մղվում ամենակարճ, բայց ամենակենսական նախադրյալը՝ սահմանների անխախտելիությունը և ինքնիշխանության ամբողջական գործառույթը Սյունիքում։ Եթե «կայունացումը» ենթադրում է որևէ արտատարածքային թույլատրում կամ գիծ, որը փաստացի խաթարում է Հայաստանի վերահսկողությունը սեփական ճանապարհների վրա, ապա դա ոչ թե կայունություն է, այլ հերթական փափուկ ճնշում՝ որպիսիք վերջին տարիներին բազմիցս տեսել ենք սահմանային ներթափանցումների, գերեվարումների և կրակոցների տեսքով։ Եվ այստեղ, եթե Մուրի ասած «վնասաբեր արտաքին ազդեցություններից զերծ» Կովկասը ենթադրում է Ռուսաստանի պարագծի նեղացում, ապա նաև պարտադիր է ենթադրել հակակշիռ՝ ոչ թե Հայաստանի հաշվին, այլ նրա հետ միասին։ Հակառակ դեպքում ստացվում է կիսատ ճարտարապետություն, որտեղ ուժեղները նոր դիրքեր են ամրացնում, իսկ փոքրերը հերթական անգամ լքում են իրենց տները։

Սիրիայում Անկարայի՝ ՆԱՏՕ-ական գործընկերների հետ «համատեղ պայքարը» ԻՊ-ի դեմ ևս երկու սյուժե ունի՝ մեկը՝ օրինական ահաբեկչության դեմ գործողությունների, մյուսը՝ երկարաժամկետ օկուպացիոն ներկայության և «անվտանգության գոտու» ստեղծման, որն իրականում վերաձևում է տեղական ժողովրդագրությունը և խախտում է հարևան երկրի տարածքային ամբողջականությունը։ Երբ Դամասկոսը դա կոչեց «ակնհայտ ագրեսիա», հայկական փորձառությունը չզարմացրեց. Սիրիայում ապրող հայ համայնքները տասնամյակների ընթացքում բազմիցս զգացել են սահմանների փխրունության և մեծ խաղացողների «առավելագույնի» հետևից վազելու գինը։ Իսկ եթե փորձենք հետևել գծին մինչև Կովկաս, ապա նույն ձեռագիրը՝ զսպում քրդերին, հարթում սահմանը, միջանցք բացում, դիտվում է որպես կիրառելի միջոցների հավաքակազմ նաև մեր տարածաշրջանում։

Մուրի անդրադարձը Իրանին՝ «միջուկային զենքից զերծ» և «կուրորեն չհետապնդվող» ռազմավարության պահանջով, ռացիոնալ է մի ամբողջ գոտու համար, բայց հայաստանյան տեսանկյունից այստեղ կա մի առանձնահատուկ ուղղում. ինչպես էլ որ դասավորվեն արևմտյան-իրանական հարաբերությունները, Հայաստանի կենսական շահն է, որ ոչ մի ճնշում չվերածվի երկրորդային շրջափակման՝ այն երկրի նկատմամբ, որը արդեն երեք տասնամյակ ապրում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի փակ սահմանների պայմաններում։ Եթե տարածաշրջանի նոր քարտեզագրման մեջ նախատեսվում է Իրանի հետ կապերի կոշտ սեղմում, դա պետք է գա համաժամանակյա հստակ տնտեսական և լոգիստիկ փաթեթներով Հայաստանի համար՝ այլապես Երևանը հերթական անգամ կմնա գծերի հատման խաչմերուկում՝ առանց ելքի։ Եվ այստեղ է, որ Լոնդոնի հայտարարությունների հետ պետք է քայլեն գործնական մեխանիզմներ՝ ֆինանսական, տրանսպորտային և էներգետիկ փոխարինումների տեսքով, այլ ոչ թե միայն բարեմաղթանքներ։

Միջազգային իրավունքի դրոշը, որով Անկարան վստահորեն հպարտանում է Ուկրաինայի պարագայում, փորձի կրակով է ստուգվում Կիպրոսում՝ 1974 թվականից սկսվող օկուպացիայով և ՄԱԿ ԱԽ բանաձևերի բացահայտ անտեսմամբ։ Նույն դրոշը խճճվում է նաև հայկական օրակարգում՝ երբ Թուրքիան երեք տասնամյակ փակ պահեց սահմանը Հայաստանի հետ, երբ Լաչինի շրջափակման ամիսներին չկանգնեց հումանիտար ճգնաժամը մեղմելու կողմում, երբ պաշտոնապես շարունակում է ժխտել 1915 թվականի զանգվածային բնաջնջումը՝ որպես «ցեղասպանություն» անվանվող պատմական փաստի միջազգային ճանաչում։ Այս հակասությունների վերաբերյալ արևմտյան հիշողությունը ընտրովի է։ Եվ հենց այստեղ է, որ բրիտանական «պրագմատիզմը»՝ էներգետիկ շահերի, լոգիստիկ միջանցքների և անվտանգության համագործակցության միավորում, արծաթե երես ունի Անկարայի հետ և նիկելապատվող երես՝ Երևանի ուղղությամբ։

Սակայն որևէ բան չի ստիպում ենթադրել, թե փոքր պետությունները դատապարտված են ընդամենը արձանագրել այս ամենը։ Որքան էլ որ Մուրի ելույթը վստահեցնի, թե Թուրքիան «անփոխարինելի ակտիվ» է միջազգային համակարգում, Հայաստանի համար կա մի շարք գործնական ուղի՝ գրեթե ամբողջությամբ դուրս «մեծ խաղի» զենքապահարանից։ Առաջինը՝ իրավականացումը․ ոչ թե հասկանալի դարձող, այլ փաստաթղթերով անբեկանելի օրակարգ՝ գերեվարվածների, քաղաքական դրդապատճառներով ձերբակալված նախկին արցախյան պաշտոնյաների, մշակութային ժառանգության համակարգային ոչնչացման վերաբերյալ՝ Ջուղայից մինչև Շուշի, որտեղ «ալբանացման» պատմագրությունը փոխարինում է խաչքարերին։ Երկրորդը՝ տնտեսական կապերի դիվերսիֆիկացիան՝ ոչ թե կարգախոսներով, այլ շուկաների բացվածքով, ազատ առևտրի ազատականացման հստակ ձևակերպումներով ԵՄ-ի հետ, որտեղ արդեն գործում է դիտորդական քաղաքացիական առաքելությունը, բայց որը պետք է ստանա տնտեսական բովանդակություն՝ ներդրումների և արտադրական շղթաների տեսքով։ Երրորդը՝ Բրիտանիայի հետ երկխոսության կոշտացման մի նոր մակարդակ, որտեղ էներգետիկան և իրավունքները տարանջատված թեմաներ չեն․ եթե BP-ն տարածաշրջանում ռազմավարական դեր ունի, ապա այդ ռազմավարությունը պետք է կապվի նաև մարդկանց անվտանգ կյանքի նվազագույն չափանիշների հետ, ոչ թե միայն նավթի և գազի հոսքերի անխափանությամբ։ Չորրորդը՝ սահմանների և ենթակառուցվածքների շուրջ ցանկացած «միջանցքային» բանաձևի բացառում՝ եթե այն չի ճանաչում Հայաստանի լիարժեք ինքնիշխանությունը և իրավապահ-սահմանապահ վերահսկողությունը իր տարածքի վրա։ Հակառակ դեպքում ցանկացած թղթային երաշխիք հետևյալ ճշմարտության դեմ չի կանգնի՝ ուժային հաշվեկշիռը միշտ օգտագործում է խոցելիությունները։

Այստեղ է, որ վերադառնում ենք Մուրի ձևակերպմանը՝ «վնասաբեր արտաքին ազդեցություններից ազատ Կովկաս»։ Հայաստանի համար այդ բանաձևը միայն այն ժամանակ է իմաստալից դառնում, երբ «ազատ»-ը նշանակում է նաև ազատ վախից, ազատ սահմանային հրադադարների կամայական խախտումից, ազատ դատավարություններից, որոնք Բաքվում, ըստ ամենայնի, համարվում են ներքաղաքական ռեսուրսի շարունակություն այլ միջոցներով։ Իսկ մինչ այդ՝ «կայունությունը», որի մասին խոսում են Լոնդոնն ու Անկարան, պետք է բացատրել նաև Ստեփանակերտից տեղահանված մանկապարտեզի ուսուցչուհուն, Գորիսի բժշկին, Մեղրիի վարորդին։ Թե չէ «խաղաղության» մասին ամեն սահուն նախադասության մեջ հայերենով գրանցվում է նույն իմաստային ճեղքը՝ խաղաղությունն առանց արդարության զուտ դադար է հաջորդ ճնշման համար։

Ամփոփենք առանց մեծ բառերի. Թուրքիան իրապես ուժեղ է և օգտակար Արևմուտքին Ուկրաինայում, Սև ծովում, Սիրիայում, Կենտրոնական Ասիայում՝ սա փաստ է։ Բայց նույն Թուրքիան՝ նույն ժամանակ, Հարավային Կովկասում աջակցել է մի ռազմավարության, որի վերջնարդյունքը Արցախի հայերի զանգվածային տեղահանումն էր, իսկ Հայաստանի սահմաններին՝ մշտական ճնշումը։ Եթե միջազգային համակարգը պատրաստ է անվանել դա «կայունացում», ապա Հայաստանի գործն է օր առաջ դարձնել լսելի երկու պարզ նախադասություն՝ կայունացումը չի կարող կառուցվել ժողովրդագրական դատարկվածքի վրա, և միջազգային իրավունքը չի կարող կիրառվել ընտրովի։ Մնացածը՝ աշխատանքի, համառության և շատ սառը հաշվարկի հարց է։