Ի՞նչ գործ ունի Նժդեհի գաղափարական թշնամի Սպանդարյանի արձանը Նժդեհի հրապարակում

11.08.2025

Երևանում կա մի վայր, որտեղ երկու տարբեր դարաշրջանների և երկու անհաշտ աշխարհայացքների ստվերները խաչվում են նույն բեմի վրա։ Գարեգին Նժդեհի անվան հրապարակում մինչև այսօր կանգնած է Սուրեն Սպանդարյանի հուշարձանը, և հենց այստեղ ծնվում է անխուսափելի հարցը՝ ինչ գործ ունի խորհրդային միջազգայինիստ հեղափոխականի արձանը այն հրապարակում, որը կրում է հակաբոլշևիկյան, ազգակենտրոն գործչի անունը։ Եթե մի քաղաք խոսում է իր հուշարձաններով, ապա մեր մայրաքաղաքը այս կտրվածքում խոսում է երկիմաստ, երբեմն էլ իր գլխին հակառակ։

Սուրեն Սպանդարյանը հասարակական-քաղաքական գործիչ էր, լրագրող ու գրաքննադատ, մի մարդ, որ վաղ ներքաշվեց հեղափոխական շարժման դաշտ և դարձավ կոմունիստական գաղափարաբանության խորհրդանիշներից։ Նրա համոզմունքների առանցքը անցնում էր դասակարգային պայքարի, միջազգայինիզմի և սոցհեղափոխության առաջնահերթության միջով։ Գարեգին Նժդեհը կանգնած է հակառակ ծայրում՝ ազգակենտրոն պետականության, ինքնիշխանության, ազգային դաստիարակության և զինվորական պատրաստության առաջնահերթությամբ։ Այս երկուսը չեն կարողացել անձամբ վիճել. Սպանդարյանը մահացել է 1916-ին, Նժդեհի գործունեության բեկումնային տարիները հաջորդել են դրան։ Բայց նրանց գաղափարական համակարգերը շարունակում են բախվել մեր պատմական գիտակցության մեջ մինչև այսօր, և այդ բախումն է մարմնավորվում հենց Նժդեհի հրապարակում կանգնած Սպանդարյանի արձանով։

Պատմական ժամանակագրությունը պարզ է, բայց միաժամանակ խոսուն։ 1982 թվականի դեկտեմբերի 8-ին՝ Սպանդարյանի ծննդյան 100-ամյակի օրը, նրա անունը կրող հրապարակում տեղադրվում է ցուցանակ՝ խոստումով, որ այստեղ պիտի կանգնեցվի «պրոֆեսիոնալ հեղափոխական, կոմկուսի ականավոր գործիչ Սուրեն Սպանդարյանի» արձանը։ Խորհրդային երկաթը դանդաղ էր շարժվում, և արձանը տեղ հասավ միայն 1990-ին՝ արդեն փլուզվող կայսրության թողած վերջին իներտությամբ։ Անկախությունից հետո հրապարակը վերանվանվեց Գարեգին Նժդեհի անունով, իսկ հուշարձանը մնաց տեղում՝ ինչպես ուշացած հյուր, որը չի հասկացել, որ սրահը արդեն փոխել է թեման։ 2011 թվականի մայիսի 13-ին Երևանի քաղաքապետարանի խորհրդի նիստում փորձ արվեց վերադարձնել տրամաբանությունը՝ քննարկելով արձանի ապամոնտաժումը։ Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցությունը դա անվանեց մշակութային վանդալիզմ, իսկ որոշում ընդունվեց արձանը տեղափոխել նախկին Բանվորի արձանի տեղը, սակայն այդ որոշումը մինչև այսօր թղթի վրա է մնացել։

Այս պատմությունը չի սահմանափակվում քաղաքաշինական ճշգրտությամբ կամ տրանսպորտային հաշվարկով, այստեղ գործ ունենք հիշողության քաղաքականության հետ։ Երբ հրապարակն անվանակոչված է Նժդեհի անունով, բայց կենտրոնում կանգնած է Սպանդարյանը, քաղաքը երկակի ազդանշան է տալիս։ Անունը խոսում է ազգային-պետական գաղափարախոսության մասին, արձանը՝ միջազգայինիստ հեղափոխության, և անցորդը մնում է այս երկխոսության մեջ առանց թարգմանչի։ Սա ոչ միայն սիմվոլիկ շփոթ է ստեղծում, այլ նաև կրթական հետևանք ունի. հանրային տարածքը, որը պիտի դարձյալ սովորեցնի, զուգահեռաբար ապակառուցում է հասկացությունները։

Մանկավարժական իմաստով մենք ստանում ենք սխալ դաս՝ երբ արտահայտչամիջոցները չեն համապատասխանում բովանդակությանը։

Պետք է ասել նաև ավելի անսպասելին՝ Սպանդարյանի արձանը հենց այս իրավիճակում արժեզրկվում է նաև ինքն իրենով։ Խորհրդային շրջանի կարևոր հրապարակախոսն ու հեղափոխականը չի ներկայացվում իր ամբողջական համատեքստում, այլ գցվում է խորհրդանիշների հակադրության կենտրոն, որտեղ նա դառնում է ոչ թե հիշողության թեմա, այլ հիշողության առարկա։ Նույնը վերաբերում է Նժդեհին. հրապարակը կրում է նրա անունը, բայց իր սրտում պահում է այլ համակարգի նշանը, և այդ հակասությունը Նժդեհի գաղափարախոսության հանդեպ էլ է անարդար, որովհետև տարածքը, որ պիտի լիներ արժեքների հստակության վայր, վերածվում է անորոշության։

Որոշումներ, իհարկե, կան, և դրանք բացարձակապես պարտադիր չէ ընկալել որպես «անցյալի ջնջում»։ Ամենաարդյունավետը պարզն է՝ արձանը տեղափոխել այնպիսի միջավայր, որտեղ խորհրդային-հեղափոխական ժառանգությունը ներկայացված է հետևողականորեն, առանց գաղափարական կարճ միացումների։

Այս տարբերակը պահանջում է քաղաքական կամք, ֆինանսավորում ու մասնագիտական կազմակերպում, բայց չի հակասում ոչ արվեստի, ոչ էլ պատմության պահպանման տրամաբանությանը։ Եթե տեղափոխման շուրջ կոնսենսուս չկա, կարելի է մտածել հրապարակում ամբողջական վերակոնտեքստավորման մասին՝ բացատրական տեքստերով, ժամանակագրությամբ, արխիվային լուսանկարներով, թվային հղումներով, որոնք կդարձնեն տարածքը փոքր հանրագիտարան՝ պարզաբանելով, թե ինչպես 1982-ի ցուցանակից հասանք 1990-ի տեղադրմանը և ինչու անկախությունից հետո արձանը մնաց տեղում։ Կա նաև ավելի հավակնոտ մոտեցում՝ ստեղծել արվեստահամադրական լուծում, որտեղ երկու խորհրդանիշները չեն չեղարկում մեկը մյուսին, այլ ներկայացվում են որպես դարի ներսում եղած իրական հակադիր վեկտորների երկխոսություն։ Դա պահանջում է բարձր պրոֆեսիոնալիզմ ու զգայունություն, բայց կարող է վերածել խնդիրը հնարավորության։

Այս ամենի մեջ կարևոր է մի պարզ ճշմարտություն. Սպանդարյանը մեր պատմության մեջ կա, ինչպես կա Նժդեհը, և նրանցից որևէ մեկին հեռացնելը հիշողությունից հավասարապես սխալ կլինի։ Հարցն այս պահին ոչ թե անցյալի վերագրման, այլ նշանների տրամաբանական դասավորության մասին է։ Եթե հրապարակը կոչվում է Նժդեհի անունով, ապա նրա սրտում կանգնած արձանը պետք է չհակասի այդ անվան գաղափարական սյուժեին, իսկ եթե չենք կարող կամ չենք ուզում փոխել տեղաշարժը, ապա պարտավոր ենք ստեղծել այնպիսի բացատրական միջավայր, որտեղ անցորդը հասկանում է՝ ինչու է այս բրոնզը կանգնած հենց այստեղ և ինչ պատմական շղթայով է հասել այս կետին։

Երևանը մեծահոգի քաղաք է և սովոր է իր վրա կրել դարերի բեռը։ Բայց մեծահոգությունը չի նշանակում անուշադրություն։ Սպանդարյանի հուշարձանը Նժդեհի հրապարակում մեր հիշողության քաղաքականության փոքրիկ, բայց խոսուն քննությունն է։ Կկարողանա՞նք համադրել խորհրդանիշները այնպես, որ նրանք չխոչընդոտեն, այլ բացատրեն մեկը մյուսին։ Կկանչե՞նք մասնագետների, կբացատրե՞նք հանրությանը, և վերջապես՝ կընդունե՞նք, որ հանրային տարածքը ոչ միայն վայրէջք է հուշարձանների համար, այլև դասարան, որտեղ պետք է հստակ խոսել։ Մինչ այդ օրը արձանը կշարունակի կանգնել, հրապարակը՝ կշարունակի կրել մյուսի անունը, և մենք՝ կշարունակենք քայլել նրանց միջև՝ փորձելով մեր մեջ հարթել այն, ինչ քաղաքն ինքն իրենում դեռ չի հարթել։