Հայկական հարցի փակումը

13.09.2025

Վաշինգտոնում Հայաստանի, Ադրբեջանի և ԱՄՆ ղեկավարների աննախադեպ գագաթնաժողովն ավարտվեց խաղաղության համաձայնագրի նախաստորագրմամբ և մի շարք համաձայնություններով, որոնք գնահատվում են որպես պատմական շրջադարձ տարածաշրջանի համար։ Օգոստոսի 8-ին Սպիտակ տանը կայացած այդ հանդիպմանը կողմերը ոչ միայն նախաստորագրեցին երկար սպասված խաղաղության պայմանագիրը, այլև ընդունեցին համատեղ հայտարարություն՝ սահմանելով ներկա փուլում ձեռք բերված հիմնական պայմանավորվածությունները։ Մասնավորապես, Հայաստանն ու Ադրբեջանը, ԱՄՆ-ի մասնակցությամբ, համաձայնեցին ապահովել Ադրբեջանի հիմնական տարածքի և Նախիջևանի միջև նոր միջանցք հայկական Սյունիքի մարզով, որը ստացավ «TRIPP» (Թրամփի անվան խաղաղության և բարգավաճման միջազգային ուղի) անվանումը։ ԱՄՆ նախագահի վարչակազմն այս իրադարձությունը որակեց որպես պատմական՝ ընդգծելով, որ դրանով ավարտվում է տասնամյակներ ձգված հակամարտությունը և տարածաշրջանին տրվում է առաջ շարժվելու հնարավորություն՝ կենտրոնանալու տնտեսական ներուժի բացման վրա։ Միացյալ Նահանգները հատկապես կարևորեց, որ այդ միջանցքի ստեղծմամբ հնարավոր կլինի խթանել առևտուրն ու բարեկեցությունը ոչ միայն Ադրբեջանի ու Հայաստանի, այլև ամբողջ տարածաշրջանի համար։

Պաշտոնական հայտարարություններն ընդգծում էին խաղաղության նոր դարաշրջանի մեկնարկը, սակայն դրանց համատեքստում նաև երևում էին աշխարհաքաղաքական հաշվարկներն ու կողմերի ակնկալիքները։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Սպիտակ տանը հայտարարեց, որ երկար բանակցված խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրումը հենց Վաշինգտոնում, «աշխարհի թիվ մեկ գրասենյակում»՝ ԱՄՆ նախագահի ներկայությամբ, նշանակում է, որ այլևս կասկածից վեր է, թե կողմերից որևէ մեկը կարող է հետքայլ կատարել. «Եթե մեզնից որևէ մեկը նման բան մտքում ունենար, չէր գա այստեղ»։ Հայաստանի արտգործնախարար Արարատ Միրզոյանն այս պահն անվանեց «հիրավի պատմական» և «խորհրդանշական»՝ նշելով, որ այսօր հայտարարվում է «ավելի ամուր փոխկապակցվածության, բարօրության և մեր սերունդների համար ավելի լավ ապագայի մասին»։ Հանդիպման արդյունքներով ընդունված յոթկետանոց հռչակագրում ամրագրվեց նաև ամերիկյան կողմի ներգրավվածությունը տարածաշրջանային հաղորդակցության ուղիների ապաշրջափակման գործում, այդ թվում՝ հիշյալ TRIPP միջանցքի նախագծման և կառավարման հարցում։ Նույն օրը Հայաստանի ու Ադրբեջանի արտգործնախարարները Վաշինգտոնում ստորագրեցին նաև ԵԱՀԿ-ին ուղղված համատեղ դիմում՝ պաշտոնապես սկսելու ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի և հարակից կառույցների լուծարման գործընթացը։ Սա նշանավորեց ղարաբաղյան հակամարտության նախկին միջազգային ձևաչափի փաստացի ավարտը՝ ի դժգոհություն որոշ խաղացողների։

Վաշինգտոնյան պայմանավորվածությունները Հայաստանում ուղեկցվեցին կտրուկ բևեռացված գնահատականներով։ Ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը և ազգային-պահպանողական շրջանակները դրանք որակեցին որպես ծանր հարված Հայաստանի ինքնիշխանությանը։ Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությունը (ՀՅԴ) հայտարարեց, թե «հակապետական» այս հռչակագրով իշխանությունը սպասարկում է օտարների շահերը՝ Հայաստանի իրավունքների ի հաշիվ, և վերածում է երկիրը գերտերությունների բախման թատերաբեմի։ ԱԺ ընդդիմադիր «Հայաստան» դաշինքի պատգամավոր Իշխան Սաղաթելյանը շեշտեց, որ Վաշինգտոնում ստորագրված փաստաթղթերը դեռ իրավական վերջնական ուժ չունեն, ուստի անհրաժեշտ է միավորել ջանքերը վարչապետ Փաշինյանին իշխանությունից հեռացնելու համար՝ «կանխելու վերահաս աղետը»։ Նա ընդգծեց, որ պետք է թույլ չտալ Հայաստանի սահմանադրության փոփոխությունը, որով իշխանությունը կարող է փորձել բավարարել ադրբեջանական պահանջները։

Հիշեցնենք, որ Ադրբեջանը դեռևս խաղաղ գործընթացի շրջանակում պահանջում է Հայաստանի սահմանադրությունից հեռացնել «Լեռնային Ղարաբաղի» վերաբերյալ հիշատակումները՝ դա ներկայացնելով որպես Երևանի տարածքային պահանջների ապացույց։ Մյուս ընդդիմադիր գործիչները ևս արձագանքեցին մռայլ երանգներով. «Պատիվ ունեմ» խմբակցության պատգամավոր Տիգրան Աբրահամյանի խոսքով, «աշխարհաքաղաքական կենտրոններն իրենց հարցերն են լուծում, տարածաշրջանում դերերի նոր վերաբաշխում է գնում, մինչդեռ Հայաստանի իշխանություններն ընդամենը սպասում են՝ հասկանալու, թե հաղթող կողմն ինչպես կվարվի իրենց հետ»։ Ռուսաստանաբնակ հայ գործիչ Արա Աբրահամյանը (Ռուսաստանի հայերի միության նախագահ) այս գագաթնաժողովը բնութագրեց որպես «երկու հաղթողի և մեկ պարտվողի հանդիպում»։ Բացի քաղաքական ընդդիմությունից, քննադատությամբ հանդես եկավ նաև դիվանագիտական հանրությունը։ «Համահայկական դիվանագիտական խորհուրդը», որում ներգրավված են Հայաստանի նախկին դեսպաններ և դիվանագետներ, հայտարարեց, որ TRIPP նախաձեռնությունը պարունակում է կետեր, որոնք լուրջ վտանգ են ներկայացնում Հայաստանի ռազմավարական ինքնուրույնությանը՝ կենսական ենթակառուցվածքներն ու տրանսպորտային ուղիներն օտար ուժերի ազդեցության տակ դնելով։ Այդպիսի մտահոգությունը կիսում են շատերը հասարակական շրջանակներում, որոնք Սյունիքով նախատեսվող միջանցքում Հայաստանի ինքնիշխանության սահմանափակման ռիսկեր են տեսնում։ Վաշինգտոնյան պայմանավորվածությունների ընդդիմախոսներն ընդհանուր առմամբ դրանք գնահատում են որպես Արցախի հարցում Հայաստանի կապիտուլյացիայի շարունակություն և երկրի դերի նվազեցում տարածաշրջանային գործընթացներում։ Ի տարբերություն ընդդիմադիր քննադատության՝ իշխանական շրջանակները և մի շարք այլ գործիչներ ողջունեցին ԱՄՆ միջնորդությամբ ձեռք բերված արդյունքները՝ դրանք ներկայացնելով որպես արդի իրողություններին համապատասխան ամենաօպտիմալ լուծում։ Վարչապետ Փաշինյանի աջակից, «Հանրապետություն» կուսակցության առաջնորդ Արամ Սարգսյանը գոհունակությամբ նշեց, որ ամերիկյան ներգրավվածությունն ապահովել է կարևոր սկզբունքներ. օրինակ՝ այժմ ոչ ոք չի հանդգնի ուժով «բացել» այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը»՝ ի կատարումն Ալիևի նախկին սպառնալիքների։

Հիշեցնենք, որ 2021-ին Ադրբեջանի նախագահը հայտարարել էր, թե «ուզի, թե չուզի», միևնույն է, պիտի ապահովի միջանցք Հայաստանի հարավով՝ սպառնալով նոր պատերազմի սանձազերծմամբ։ Այժմ այդ սցենարը կանխվել է համատեղ հռչակագրով, և ինչպես նշել է Սարգսյանը, «այդպիսով այլևս չի լինի հայ-ադրբեջանական նոր պատերազմ, ինչի անհրաժեշտությունը ես միշտ պնդել եմ, փառք Աստծո»։ Նույն մտքին է նաև Երևանի նախկին քաղաքապետ, ժամանակին Փաշինյանի դաշնակից, այժմ ընդդիմադիր Հայկ Մարությանի «Նոր ուժ» կուսակցությունը. այս ուժը հայտարարեց, որ «ներկա պահին դժվար է պատկերացնել մեզ համար ավելի նպաստավոր լուծում, քան այն, ինչին հասանք արևմտյան գործընկերների մասնակցության շնորհիվ»։ Ըստ այդ հայտարարության՝ վաշինգտոնյան արդյունքները առնվազն միջնաժամկետ հեռանկարում վերացրել են նոր պատերազմի վտանգը և տվել են տնտեսության զարգացման հնարավորություն։ Այսպիսով, Հայաստանի ներսում կարծիքները սուր բաժանվել են. մի կողմից գոյություն ունի որոշակի թեթևացում և հույս, որ անմիջական պատերազմական վտանգը, հավանաբար, չեզոքացվեց, մյուս կողմից՝ խորանում է վրդովմունքը, որ խաղաղությունը ձեռք է բերվում ցավոտ զիջումներով։ Ինչպես նկատում է քաղաքագետ Անդրանիկ Շիրինյանը, հայ հասարակական դաշտը կրկին լցվում է կեղծ պատումներով և թյուրըմբռնումներով, ինչը բնորոշ է խիստ բևեռացված մեդիադաշտին, և չափազանց կարևոր է, որ իշխանությունն առավել բաց ու թափանցիկ կերպով ներկայացնի համաձայնությունների բովանդակությունը հանրությանը։

Վաշինգտոնյան գագաթնաժողովի արդյունքներին ի պատասխան հնչեցին ինչպես ողջունող, այնպես էլ զգուշավոր ու քննադատական հայտարարություններ արտերկրից։ Արևմտյան երկրները և միջազգային կազմակերպությունները հիմնականում հանդես եկան աջակցությամբ։ ԱՄՆ պետքարտուղար Մարկո Ռուբիոն խաղաղության ձեռքբերված համաձայնագիրը որակեց «պատմական»՝ հայտարարելով, որ դրանով վերջ է դրվում տասնամյակներ շարունակված հակամարտությանը։ Նա ընդգծեց, որ պայմանավորվածությունները նոր էջ են բացում երկու ժողովուրդների համար՝ կենտրոնանալու տարածաշրջանի տնտեսական ներուժի իրացման վրա, ինչը շահավետ կլինի ոչ միայն Հայաստանին ու Ադրբեջանին, այլև ամերիկյան ժողովրդին։ Ֆրանսիայի ԱԳ նախարարությունը ողջունեց Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ ԱՄՆ նախագահի միջնորդությամբ ստորագրված փաստաթղթերը՝ նշելով, որ ԱՄՆ աջակցությամբ գրանցված արդյունքները կարևոր քայլ են առաջ, և կոչ արեց շուտափույթ ստորագրել և վավերացնել վերջնական խաղաղության պայմանագիրը։

Եվրոպական միության բարձրաստիճան ներկայացուցիչները ևս դրական մեկնաբանություններ տվեցին՝ թեև միևնույն ժամանակ հույս հայտնելով, որ այս համաձայնությունը վերջնականապես կբացի տարածաշրջանային հաղորդակցությունները և կբերի տնտեսական համագործակցության։ Թուրքիայի կողմից էլ հնչեցին դրական արձագանքներ։ Անկարայի ԱԳ նախարարությունը հայտարարեց, որ ողջունում է Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև կայուն խաղաղություն հաստատելու ուղղությամբ Վաշինգտոնում արձանագրված առաջընթացը և կողմերի հանձնառությունը։ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հեռախոսազրույցում անձամբ շնորհավորեց Իլհամ Ալիևին Վաշինգտոնում ձեռք բերված «պատմական նվաճումների» կապակցությամբ և վստահեցրեց, որ Անկարան լիովին սատարում է տարածաշրջանում տևական խաղաղության հաստատմանը։ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Հաքան Ֆիդանը, այցելելով Եգիպտոս, հայտարարեց, որ նոր միջանցքը կարող է «Եվրոպան Թուրքիայի միջոցով կապել Ասիայի խորքերի հետ» և լինելու է «շատ շահավետ զարգացում» տարածաշրջանի համար։ Պաշտոնական Անկարան նաև ակնարկեց, որ պատրաստ է արագացնել Թուրքիայի և Հայաստանի հարաբերությունների կարգավորումը, երբ Երևանն ու Բաքուն ստորագրեն վերջնական խաղաղության համաձայնագիրը։ Տարածաշրջանային գերտերությունները՝ Ռուսաստանն ու Իրանը, ավելի զգուշավոր դիրք բռնեցին։ Մոսկվան, թեև ողջունելով խաղաղության հաստատման հեռանկարը, շեշտեց, որ ցանկացած հաշտեցման գործընթաց պետք է «տեղավորվի տարածաշրջանային համատեքստում» և հիշեցրեց, որ Ռուսաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ստորագրված 2020 թվականի եռակողմ հայտարարությունները մնում են ուժի մեջ։ ՌԴ ԱԳՆ խոսնակ Մարիա Զախարովան նշեց, որ ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ Ադրբեջանը պաշտոնապես չեն հրաժարվել 2020թ. մոսկովյան պայմանավորվածություններից, ուստի տարածաշրջանային հաղորդուղիների վերաբացման վերաբերյալ այնտեղ նախատեսված պայմանները դեռ արդիական են։ Նա հիշեցրեց, որ Հայաստանը որպես Եվրասիական տնտեսական միության անդամ ունի միասնական մաքսային տարածքի պարտավորություններ, այդ թվում՝ տարանցման ռեժիմի կարգավորման առումով, և ընդգծեց, որ Հայաստանի և Իրանի սահմանը պահպանվում է ռուս սահմանապահների կողմից՝ 1992թ. միջպետական պայմանագրով։ Զախարովայի խոսքով՝ Հարավային Կովկասի խնդիրների լավագույն լուծումներն այնպիսին են, որոնք մշակվում և իրագործվում են հենց տարածաշրջանի երկրների կողմից՝ իրենց անմիջական հարևանների՝ Ռուսաստանի, Իրանի և Թուրքիայի աջակցությամբ։ Այսպիսով, Կրեմլը զգուշորեն արձագանքեց ԱՄՆ-ի նախաձեռնությանը, զգուշացնելով արտաքին դերակատարների ներգրավման «տխուր փորձի» կրկնությունից և ակնարկելով, որ Մոսկվան չի ցանկանում իր ազդեցության ոլորտից լիովին դուրս մղվել։

Իրանական կողմի արձագանքը ևս երկակի էր։ Իրանի արտաքին գործերի նախարարությունը պաշտոնապես ողջունեց Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրումը՝ դա անվանելով «տարածաշրջանում կայուն խաղաղության հասնելու կարևոր քայլ»։ Միևնույն ժամանակ, Թեհրանը բացահայտ անհանգստություն հայտնեց «ցանկացած տեսակի արտաքին միջամտության» վերաբերյալ, հատկապես իր սահմանների մերձակայքում, որը կարող է խաթարել տարածաշրջանի անվտանգությունն ու կայունությունը։ Իրանի հոգևոր առաջնորդի խորհրդական Ալի Աքբար Վելայաթին, սակայն, շատ ավելի կոշտ տոն ընտրեց՝ հայտարարելով, որ Թեհրանը կխափանի արևմուտքի հովանավորած այդ միջանցքը «Ռուսաստանի հետ, թե առանց Ռուսաստանի»։ Նա մեղադրեց ծրագիրը «քաղաքական դավաճանության մեջ»՝ պնդելով, որ ԱՄՆ նախագահ Թրամփը կարծես Կովկասն ընդունել է որպես մի «գույք», որը փորձում է 99 տարով վարձակալել իր անունով միջանցքով։ «Այդ անցումը չի դառնա Թրամփի վարձկանների համար դարպաս, այն կդառնա նրանց գերեզմանոցը»,– սպառնաց Վելայաթին՝ նկարագրելով ծրագրի նպատակը որպես ՆԱՏՕ-ին Իրանի և ՌԴ միջև սողոսկելու հնարավորություն։ Չնայած այդ ռազմաշունչ հայտարարություններին՝ հետագայում Իրանի իշխանությունները նշան տվեցին, որ ձեռքբերված պայմանավորվածությունը մասամբ բավարարում է իրենց պահանջները։ Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշքիյանը նշեց, որ համաձայնագրով նախատեսվող ճանապարհը «այն չէ, ինչը չափազանցվել է լուրերում»՝ ընդգծելով, որ հաշվի է առնվել Իրանի պահանջած տարածքային ամբողջականության պահպանումը և հյուսիսի հետ կապի չընդհատումը։ «Միակ մտահոգությունն այն է, որ այդ ճանապարհը ուզում են կառուցել հայկական և ամերիկյան ընկերությունները»,– հավելեց նա՝ ակնարկելով Իրանի անհանգստությունը ԱՄՆ ներկայության կապակցությամբ։ Վաշինգտոնյան համաձայնագրով նախատեսվում է, որ միջանցքը գործելու է Հայաստանի իրավազորության ներքո (ոչ թե արտատարածքային կարգավիճակով), ինչը նշանակում է, որ այն փաստորեն չի կտրելու Հայաստանի հարավը և չի վտանգելու Իրանի ուղիղ կապը Հայաստանի հետ։ Այդ հանգամանքը, ըստ որոշ մեկնաբանների, բավարարել է Թեհրանին, որը միշտ ընդգծում էր, որ «կարմիր գիծ» է համարում Սյունիքի տարածքով որևէ արտատարածքային միջանցք։

Այդուհանդերձ, և՛ Իրանը, և՛ Ռուսաստանը միանշանակ հստակեցրին, որ չեն ողջունում ԱՄՆ-ի երկարաժամկետ ներկայությունը տարածաշրջանում։ Ռուսաստանի ԱԳՆ հայտարարությունում ասվեց, որ «ոչ տարածաշրջանային խաղացողների» ներգրավումը պետք է ուժեղացնի խաղաղության օրակարգը, ոչ թե «նոր բաժանարար գծեր ստեղծի»։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ միջազգային արձագանքը զգուշավոր լավատեսության և թաքուն մրցակցության խառնուրդ էր։ Արևմուտքը և հարևան երկրների մեծ մասը հրապարակավ աջակցեցին վաշինգտոնյան ձեռքբերումներին՝ կարևորելով տարածաշրջանում կայունության և բարգավաճման հեռանկարը։ Միևնույն ժամանակ, տարածաշրջանային հին ազդեցիկ դերակատարները՝ Մոսկվան և Թեհրանը, ձգտում են ապահովագրել իրենց շահերն այս նոր իրողության պայմաններում և հիշեցնում են, որ խաղաղության գործընթացում իրենց դերակատարությունն ու ազդեցությունը չեն կարող անտեսվել։

Վաշինգտոնում ձեռք բերված պայմանավորվածություններն ու նախաստորագրված խաղաղության պայմանագիրը խորքային ազդեցություն են ունենալու ինչպես Հայաստանի Հանրապետության, այնպես էլ Արցախի ճակատագրի վրա։ Նախևառաջ, Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն, ըստ էության, համարվում է փակված այս փաստաթղթերով. Հայաստանը և Ադրբեջանը խաղաղության պայմանագրի նախագծի հենց առաջին հոդվածով փոխադարձաբար ճանաչում են միմյանց տարածքային ամբողջականությունն ու սահմանների անձեռնմխելիությունը՝ նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների վարչական սահմանների հիման վրա։ Հաջորդ հոդվածով կողմերը հաստատում են, որ չունեն և չեն առաջադրի տարածքային պահանջներ միմյանց նկատմամբ այժմ և ապագայում։ Սա նշանակում է, որ պաշտոնական Երևանը դե յուրե հրաժարվում է որևէ հավակնությունից նախկին Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ և ճանաչում է այն Ադրբեջանի մաս։ Փաստորեն, այն, ինչին Ադրբեջանը չկարողացավ ամբողջությամբ հասնել բանակցային ճանապարհով վերջին երեք տասնամյակներում, ձեռք բերվեց ռազմի դաշտում 2020 թվականի պատերազմով և 2023-ի սեպտեմբերի կայծակնային գործողությամբ, որի արդյունքում շուրջ 120 հազար հայեր արտաքսվեցին իրենց պատմական բնակավայրերից։ Նոր պայմանագիրն արձանագրում է այդ իրողությունը՝ Արցախի հարցը հանելով օրակարգից՝ առանց այնտեղ ապրող հայ բնակչության իրավունքների ու կարգավիճակի մասին որևէ պայմանավորվածության։ Հենց սա է պատճառը, որ Հայաստանի ընդդիմադիրները և սփյուռքում գործող ազգային կազմակերպությունները դա ընկալում են որպես «Հայկական հարցի» ցավալի փակման փորձ, որտեղ հերթական անգամ իրականություն է թելադրում ուժի իրավունքը, ոչ թե արդարությունը։ Բացի քաղաքական-իրավական հետևանքներից, պայմանագիրը պարունակում է նաև կոնկրետ պարտավորություններ, որոնք ազդեցություն կունենան Հայաստանի դիմագծի և անվտանգության վրա։ Ըստ նախաստորագրված պայմանագրի նախագծի՝ կողմերը պարտավորվում են իրենց տարածքը չտրամադրել երրորդ երկրներին՝ միմյանց դեմ ռազմական գործողություններ իրականացնելու համար, ինչպես նաև իրենց սահմանին չտեղակայել այլ պետության զինուժ։ Սա ուղղված է, մասնավորապես, Հայաստանի տարածքում հանգրվանած որևէ միջազգային առաքելության (օրինակ՝ ԵՄ դիտորդներ) կամ ռուսական ռազմակայանի հարցին, ինչն Ադրբեջանին մտահոգում էր։ Արդարև, նախագծի VII հոդվածում ամրագրված է երրորդ կողմերի ուժերի իսպառ բացակայությունը սահմանամերձ գոտում։

Հայաստանյան իշխանությունները կհամաձայնեն եվրոպացի դիտորդների առաքելության ավարտին սահմանի մոտ, ինչը Բաքուն ներկայացնում էր որպես իր պահանջներից մեկը։ Ավելին, պայմանագրի XIV-XV հոդվածներով կողմերը պարտավորվում են մեկ ամսվա ընթացքում հանել կամ լուծել միմյանց դեմ ունեցած բոլոր միջպետական հայցերն ու դատական գործընթացները և հետագայում չաջակցել նման պահանջների առաջմղմանը որևէ երրորդ կողմի կողմից։ Սա ենթադրում է, որ Հայաստանը հրաժարվում է շարունակել ադրբեջանական պատերազմական հանցագործությունների և հայ գերիների վերաբերյալ միջազգային դատարաններում սկսած գործերը, ինչը ևս ծանր զիջում է՝ հանուն էջ թերթելու։ Հայաստանի համար խաղաղության այս նոր պայմանները մի կողմից բացում են որոշ տնտեսական և աշխարհաքաղաքական հնարավորություններ, մյուս կողմից՝ բերում նոր մարտահրավերներ։

Տարածաշրջանային հաղորդակցության ուղիների բացումը, որի շուրջ համաձայնություն է ձեռք բերվել, կարող է դրականորեն անդրադառնալ Հայաստանի տնտեսության վրա։ Երկիրը, որը գրեթե երեք տասնամյակ մեկուսացված էր Թուրքիայի ու Ադրբեջանի կողմից փակ սահմանների պայմաններում, այժմ հնարավորություն կստանա դուրս գալ այդ շրջափակումից և դառնալ տարանցիկ օղակ արևելք-արևմուտք և հյուսիս-հարավ ուղիների վրա։ Արևմտյան վերլուծաբանների գնահատմամբ՝ եթե Թուրքիայի կողմից վերջապես հաստատվի հայ-թուրքական սահմանի ապաշրջափակումը, ազդեցությունը կընդգրկի ոչ միայն Հայաստանի տնտեսությունը, այլև կփոխի ողջ տարածաշրջանի դինամիկան՝ ընդլայնելով Անկարայի առևտրային ներկայությունը Հարավային Կովկասում։ Այդպիսով, խաղաղության համաձայնությունը կարող է իրական հնարավորություն դառնալ Հայաստանի համար տնտեսական զարգացում ապահովելու և արտաքին աշխարհին ինտեգրվելու տեսանկյունից, որքան էլ որ ցավոտ լինեն դրա քաղաքական բաղադրիչները։ Իշխանական ներկայացուցիչները հաճախ են ընդգծում այս կողմը. ինչպես ասաց Արամ Սարգսյանը, ձեռքբերված պայմանավորվածություններով «առաջիկայում այլևս չի լինի պատերազմ», ինչը թույլ կտա կենտրոնանալ երկրի առաջընթացի վրա։ Նման դիտարկումները կիսում են նաև որոշ անկախ գործիչներ՝ նշելով, որ ցավալի փոխզիջումների գնով հնարավոր եղավ գոնե ժամանակ շահել ու շունչ քաշել՝ պետականությունը պահպանելու համար։ Սակայն մյուս կողմից, կան խորունկ անվտանգային և ինքնիշխանության մարտահրավերներ, որոնք բխում են նոր իրավիճակից։ Սյունիքով անցնող «Թրամփի ճանապարհը» թեկուզ գործելու է Հայաստանի իրավազորության ներքո, սակայն դրա հանդեպ ԱՄՆ-ի «բացառիկ իրավունքները», ինչպես հայտարարվեց, ենթադրում են արտաքին դերակատարի կայուն ներկայություն մեր երկրի տրանսպորտային անվտանգության ողջ համակարգում։ Հայ փորձագիտական շրջանակները մտավախություն ունեն, որ ռազմաքաղաքական տեսանկյունից այդ ճանապարհը կարող է դառնալ մեծ ուժերի մրցակցության նոր գիծ՝ Իրանն ու Ռուսաստանը մի կողմից, ԱՄՆ-ն ու նրա դաշնակիցները՝ մյուս կողմից, ինչն ինքնին ռիսկեր կբերի Սյունիքի համար։ Իրանցի բարձրաստիճան պաշտոնյան արդեն իսկ պնդել է, թե այդ միջանցքով «ՆԱՏՕ-ն հավակնում է վիշապի պես տեղակայվել Իրանի և Ռուսաստանի միջև»։

Չնայած հայկական կողմը վստահեցնում է, որ միջանցքը բացառապես քաղաքացիական և տնտեսական բնույթ ունի և որևէ սպառնալիք չի պարունակում Իրանի համար, դժվար է անտեսել այն փաստը, որ ԱՄՆ-ի նման գերտերության անմիջական ներգրավմամբ կառուցվող ճանապարհն ուղղակիորեն միջազգային քաղաքականության բաղադրիչ է դառնալու։ Այն կարող է օգտագործվել նաև որպես լծակ արևմտյան երկրների կողմից՝ տարածաշրջանային հակամարտությունների համատեքստում (օրինակ՝ Իրանի դեմ սանկցիաները շրջանցելու կամ ճնշում գործադրելու նպատակով), ինչպես նկատում են որոշ վերլուծաբաններ։ Հայաստանի ինքնիշխանության համար մեկ այլ մարտահրավեր է դառնում արտաքին անվտանգության ավանդական համակարգերի վերափոխումը։ 2020 թվականի պատերազմից հետո երկրի անվտանգության հենասյուները՝ ՀԱՊԿ-ի կամ Ռուսաստանի ներկայությունը, արդեն իսկ կասկածի տակ էին դրվել, և այժմ վաշինգտոնյան համաձայնությունից հետո ակնհայտ է դառնում ԱՄՆ-ի նոր դերակատարումը։ Սա, թերևս, կարող է խորացնել Երևանի և Մոսկվայի միջև առաջացած լարվածությունը, հատկապես, երբ պաշտոնական Մոսկվան հիշեցնում է, որ Հայաստանը կապված է ռուսական անվտանգության և տնտեսական կառույցների հետ, իսկ այժմ կարծես ուղեգիծ է վերցրել դեպի արևմտյան ճամբար։ Ռուսաստանի պետական ԶԼՄ-ներում և փորձագիտական շրջանակներում արդեն հնչում են քննադատություններ, որ Փաշինյանի կառավարությունը «Արևմուտքին է հանձնում» տարածաշրջանը և պատրաստ է ստորագրել փաստաթղթեր, որոնք դուրս են մղում Ռուսաստանին խաղից։ Հաշվի առնելով, որ Հայաստանի սահմանների մի մասը (օրինակ՝ Թուրքիայի և Իրանի հետ) դեռ պահպանվում է ռուս սահմանապահների կողմից, ապագայում հարցականի տակ կկանգնի այդ համագործակցության շարունակականությունը, եթե կողմերի միջև վստահությունը նվազի։ Արցախի ճակատագիրը նոր իրավիճակում ամենացավալին է թվում հայ համայնքային գիտակցության համար։ 2023 թվականի սեպտեմբերյան ռազմական գործողություններից և բռնագաղթից հետո Արցախում հայ բնակիչ չի մնացել, իսկ երբ խաղաղության պայմանագիրը վերջնականապես ստորագրվի, ըստ էության, դե յուրե կամրագրվի այդ իրողությունը՝ առանց որևէ մեխանիզմի կամ երաշխիքի այնտեղից տեղահանված հայկական բնակչության վերադարձի, նրանց իրավունքների պաշտպանության կամ պատմամշակութային ժառանգության պահպանության վերաբերյալ։

Արևմուտքի որոշ պաշտոնյաներ ու դիվանագետներ զգուշացնում են, որ առանց այդ հարցերի հասցեագրման դժվար է խոսել իրական խաղաղության մասին։ Օրինակ, ԱՄՆ նախկին դեսպան Իան Քելլին նշել է, որ տևական խաղաղություն և կայունություն հնարավոր կլինի միայն այն դեպքում, երբ հայերն անվտանգ կվերամիավորվեն իրենց տներին, գերեզմաններին ու այլ ժառանգության վայրերին Արցախում, և ադրբեջանական կողմից բոլոր ռազմագերիները վերջապես կազատվեն։ Ներկա պայմանավորվածություններում, սակայն, նման դրույթներ չկան, և ամբողջ պատասխանատվությունը այդ խնդիրների լուծման համար թողնված է Ադրբեջանի բարի կամքին, որը, նկատենք, մինչ օրս հրաժարվում էր միջազգային մեխանիզմներ ընդունել այդ հարցերում։ Անկախ նրանից, թե պաշտոնական Երևանն ինչ մղումներով է հաստատել այս խաղաղության պայմանները, հայ ժողովրդի մի զգալի մաս դա ընկալել է որպես ազգային պարտություն և արդարության ձախողում։ Արցախի ինքնորոշման դարավոր պայքարը, որը եղել է հետխորհրդային Հայաստանի ինքնության և քաղաքական օրակարգի կենտրոնական գծերից մեկը, այսպիսով հասել է մի հանգրվանի, որտեղ այն դուրս է մղվում օրակարգից՝ առանց արդար հանգուցալուծման. փոխարենը ստացվում է դե յուրե հաստատումն այն ծանր իրողության, որ Արցախը հայաթափվել է և անցել Բաքվի լիակատար վերահսկողության տակ։

Վաշինգտոնում ձևավորված պայմանավորվածությունները բազմաշերտ նշանակություն ունեն և կարող են ընկալվել երկդիմի պրիզմայով։ Մի կողմից, ակնհայտ է, որ մենք ականատես ենք լինում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև երկարատև հակամարտության հանգուցալուծման մի փորձի, որը թերևս ամենամոտն է վերջնական խաղաղության հասնելուն 1994-ից ի վեր։

Պաշտոնական հայտարարությունները խոսում են նոր դարաշրջանի, պատմական հնարավորության մասին, երբ Հարավային Կովկասում կարող է հաստատվել երկարատև անդորր և համագործակցություն։ Վաշինգտոնյան հռչակագրով և նախաստորագրված պայմանագրով ինչպես ներգրավված կողմերը, այնպես էլ միջնորդ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները հստակ ազդակ են ուղարկել, որ ցանկանում են փակված տեսնել հակամարտության էջը և կենտրոնանալ ապագայի վրա։ Շատերի համար սա իսկապես երկար սպասված լույսն է թունելի վերջում. պատերազմների և զոհերի անեծքը կդադարի, Հայաստանը կկարողանա ռեսուրսներ ուղղել խաղաղաշինությանն ու զարգացմանը, Ադրբեջանը կբավարարի իր տարածքային ամբիցիաները և կմեղմի իր ռազմատենչ քաղաքականությունը։ Եթե այդ ամենը կայանա, ապա կարելի է ասել, որ արևմտյան դիվանագիտությունը հաջողության է հասել այնտեղ, որտեղ տարիներ շարունակ ձախողվել էին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ջանքերը։ Մյուս կողմից, սակայն, առկա է զգացողություն, որ այս խաղաղությունը գալիս է չափազանց բարձր գնով և կարող է դառնալ հայկական կողմի համար մեկ այլ տրավմատիկ էջ՝ համադրելի պատմական «Հայկական հարցի» տխուր լուծման փորձերի հետ։ «Հայկական հարց» հասկացությունը, որը ծագել է դեռ 19-րդ դարում և վերաբերում էր Օսմանյան կայսրությունում հայերի իրավունքներին ու անվտանգության խնդիրներին, հետո ներառեց նաև Հայոց ցեղասպանության հետևանքները և հայ ժողովրդի ինքնորոշման ձգտումները, կարծես թե նոր հարված է ստանում։ Եթե 20-րդ դարասկզբին Օսմանյան Թուրքիան «լուծեց» այդ հարցը հայ ժողովրդի մեծ մասի բնաջնջմամբ և հայրենազրկմամբ, ապա 21-րդ դարում հայկական իղձերի մյուս հենասյունը՝ Արցախը, դուրս բերվեց հայկական վերահսկողությունից և հայաթափվեց ռազմական ուժի կիրառմամբ։ Վաշինգտոնյան համաձայնությունն ըստ էության կնիք է դնում այդ իրականության վրա՝ Հայաստանից կորզելով վերջին հավաստիացումը, որ նա ոչինչ չունի պահանջելու իր պատմական հայրենիքի այդ հատվածից։ Չի բացառվում, որ Թուրքիան շուտով կպահանջի նաև վերջնականապես հաշտվել պատմության հետ, օրինակ՝ դադարեցնել Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման քարոզը՝ որպես Երևանի հետ հարաբերությունների կարգավորման պայման։ Այսպիսով, հարց է առաջանում՝ արդյոք տեղի չի ունենում «Հայկական հարցի» փակման մի նոր փորձ, այս անգամ դիվանագիտության սեղանին, որտեղ պատմական արդարության ձայնը կրկին զիջում է գերտերությունների շահերին և ուժի դիրքերից թելադրած պայմաններին։ Իհարկե, կան նաև հակառակ տեսակետներ, ըստ որոնց՝ խոսել «Հայկական հարցի» փակման մասին չափազանցություն է, քանի որ պատմությունը շարունակվում է, և ցանկացած պայմանագիր արժեք ունի այնքանով, որքանով ապահովում է գործնական արդյունքներ և կայունություն։ Հայաստանի իշխանությունները պնդում են, որ իրենց համար առաջնայինը երկրի խաղաղությունն ու զարգացումն է, թեկուզ և ծանր գնով ձեռք բերված, և որ այս համաձայնությամբ ոչ թե վերջ է դրվում հայկական պետականության պատմությանը, այլ նոր սկզբի հնարավորություն է տրվում։ Վարչապետ Փաշինյանը ելույթներում նշում է, որ խաղաղության պայմանագիրը ոչ թե պարտության փաստաթուղթ է, այլ հնարավորություն՝ նոր պատմություն գրելու՝ ազատվելով անցյալի թշնամանքից։ Համաձայն նրա տրամաբանության, Հայաստանն այս քայլով հիմք է դնում հարևանի հետ բարիդրացիության, որը, ճիշտ օգտագործման դեպքում, կկանխի նոր պատերազմներն ու կբացի երկրի զարգացման հեռանկարներ։ Իր ելույթներից մեկում Նիկոլ Փաշինյանը նույնիսկ հայտարարեց, որ TRIPP նախագիծը կարող է յուրատեսակ կամուրջ դառնալ ոչ միայն Ադրբեջանի հետ հաշտվելու, այլև Իրան-ԱՄՆ և Ռուսաստան-ԱՄՆ տնտեսական փոխշահավետ համագործակցության համար, քանի որ այդ ճանապարհից կարող են օգտվել բոլոր հետաքրքրված կողմերը խաղաղ պայմաններում։ Անկախ այդ լավատեսական հռետորությունից, սակայն, նաև պարզ է, որ խաղաղության այս մոդելը խիստ փխրուն է և լի անկանխատեսելիությամբ։ Ադրբեջանը, թեև ստացավ գրեթե ամեն ինչ, ինչ ցանկանում էր (Արցախ, միջանցք, միջազգային լեգիտիմացում իր պայմանների), շարունակում է բարձրաձայնել լրացուցիչ պահանջներ. պաշտոնական Բաքուն այդպես էլ հստակ չի երաշխավորել հայ ռազմագերիների լիարժեք վերադարձը և պարբերաբար շրջանառում է այսպես կոչված «Արևմտյան Ադրբեջան» հայեցակարգը՝ ակնկալելով, որ ապագայում հնարավորություն կունենա Ադրբեջանից երբեմնի տեղահանված ադրբեջանցիներին բնակեցնել Հայաստանում։ Բաքուն նաև պնդում է, որ Հայաստանը փոխի իր սահմանադրության նախաբանը, որտեղ հիշատակվում է Արցախը, իսկ ՀՀ վարչապետը հայտարարել է, որ պատրաստ է դրան գնալ միայն հանրաքվեով, որն ամենավաղը կարող է կայանալ 2026-ին։ Այսինքն՝ վերջնական խաղաղության ստորագրումը դեռ կախված է հայաստանյան ներքին գործընթացներից, իսկ այդ ընթացքում չի բացառվում, որ Ադրբեջանը կփորձի նոր լծակներ կիրառել ճնշում գործադրելու համար։ Նույնիսկ ամերիկացի փորձագետներն են նշում, որ վաշինգտոնյան հայտարարությունը դեռ խաղաղության վերջնական պայմանագիր չէ, այլ միայն «ճանապարհային քարտեզ» դրան հասնելու համար, և որ առկա են մի շարք չլուծված հարցեր, որոնք կարող են բարդացնել իրական կարգավորման ընթացքը։ Ի վերջո, Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդների վաշինգտոնյան հանդիպումը, հավանաբար, կմտնի պատմության մեջ որպես շրջադարձային պահ, որը եզրափակեց հակամարտության ռազմական փուլը և սկիզբ դրեց խաղաղ պայմանագրի ուղուն։ Արդյոք այն իրական հաշտություն կբերի, թե պարզապես կսառեցնի հակասությունները մինչև նոր լարում, ցույց կտա ժամանակը։ Բայց անվիճելի է, որ այս գործընթացը արմատական փոփոխությունների հանգեցրեց հայկական քաղաքական մտքի և ազգային նպատակների դաշտում։ Միացյալ Նահանգների ակտիվ ներխուժմամբ Հարավային Կովկաս՝ Ռուսաստան-Արևմուտք հակամարտության նոր ճակատ բացվեց այստեղ, և փոքր Հայաստանը ստիպված եղավ ցավոտ ընտրություններ կատարել իր անկախությունն ու անվտանգությունը որոշ չափով պահպանելու համար։ Ոմանց կարծիքով՝ պաշտոնական Երևանը պարզապես ստանձնեց միանձնյա պատասխանատվություն՝ հանուն ներկայի խաղաղության սերունդների երազանքներից հրաժարվելու համար, և դա պատմական տեսանկյունից կգնահատվի որպես գուցե անխուսափելի, բայց դառը քայլ։ Ամփոփելով, կարելի է ասել՝ Վաշինգտոնում ձևավորված համաձայնությունները միաժամանակ և՛ խաղաղության շեմ են, և՛ ազգային լուրջ փորձություն։ Դրանք կարող են հանգեցնել երկարաժամկետ կայունության, ինչն օբյեկտիվորեն շահեկան է հայ ժողովրդի ֆիզիկական անվտանգության ու պետության վերականգնման համար։ Սակայն նույնքան իրական է վտանգը, որ այս խաղաղությունը հիմնված է լինելու խորը անարդարության զգացման վրա՝ չլուծված թողնելով տասնյակ հազարավոր տեղահանվածների ու զոհվածների հիշողությունը, ուստի դեռ վաղ է խոսել «Հայկական հարցի» լիարժեք փակման մասին։ Պատմական արդարությունն ու հիշողությունը չեն վերանում ստորագրություններով. եթե դրանք անտեսվեն, ապա հնարավոր է, որ խաղաղության այս նոր էջը երկար չտևի կամ մնա թղթի վրա։ Հետևաբար, ներկայիս գործընթացի հաջողությունը չափվելու է ոչ միայն նրանով, թե որքան արագ կստորագրվի վերջնական պայմանագիրը, այլ նախևառաջ նրանով, թե իրականում որքան կայուն ու արդար կլինի դրանից բխող խաղաղությունը Հայաստանի և Արցախի համար։ Շատ վերլուծաբանների խոսքով, տարածաշրջանում տևական խաղաղությունն արտաքին պայմանավորվածություններից բացի պահանջում է նաև հաշտեցում և վստահություն ժողովուրդների միջև, ինչը դեռևս ապահովված չէ։ Այսպիսով, պատմական փորձը հուշում է, որ «Հայկական հարցը» հեշտությամբ չի փակվում, քանի դեռ տարածաշրջանում կան չփարատված արդարության պահանջներ ու անպատասխան թողնված ցավեր։ Հայաստանի առջև կանգնած է դժվարին առաքելություն՝ հաղթահարել այդ ցավը և վերակերտել իրեն խաղաղ դարաշրջանում՝ չմոռանալով սեփական ազգային ինքնությունն ու իրավունքները։ Այդ առաքելության հաջողությունից էլ կախված կլինի՝ արդյոք վաշինգտոնյան այս պայմանավորվածությունները կդառնան իրական խաղաղության մեկնարկ, թե պարզապես հերթական դադարը նոր փոթորկից առաջ։