Հայոց աշխարհը գույքագրած մարդը. Սամվել Կարապետյանի ծննդյան օրը հիշում ենք մեծ հային

30.07.2025, ԵՐԵՎԱՆ, ԱՆՆԱ ՍԱՐԳՍՅԱՆ, ԻՐԻՆԱ ՓԱՆՈՍՅԱՆ

Այսօր՝ հուլիսի 30-ին, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը կդառնար 64 տարեկան։ Սակայն կյանքն անողոք գտնվեց նրա հանդեպ. ընդամենը 58 գարուն բոլորած՝ նա 2020 թվականի փետրվարին հավերժ հրաժեշտ տվեց։ Մի ամբողջ ժողովուրդ սգաց նրա կորուստը, որովհետև կորցրեց ոչ միայն արտասովոր մասնագետի, այլև մշակութային ժառանգության իսկական առաքյալի։ Սամվել Կարապետյանը բացառիկ անհատականություններից էր, ով ողջ գիտակցական կյանքը նվիրել էր հայկական պատմամշակութային արժեքների ուսումնասիրմանն ու պահպանմանը։ Այդ անխոնջ ու խիզախ հետազոտողի կյանքը կատարյալ սխրանք էր, որը դեռ երկար կուսումնասիրվի և ըստ արժանվույն կգնահատվի։

Սամվել Կարապետյանը ծնվել է 1961 թվականի հուլիսի 30-ին Երևանում։ Երիտասարդ տարիքից նա առանձնահատուկ հետաքրքրություն ուներ հայրենի բնության ու հին կոթողների հանդեպ։ Արդեն 1970-ականների վերջին նա սկսել էր ճամփորդել հայոց երկրով՝ սկզբում բնությունը դիտարկելու, իսկ շուտով նաև պատմական հուշարձանները լուսանկարելու, չափագրելու և նկարագրելու նպատակով։ 1978 թվականից Սամվելը ձեռնամուխ է լինում պատմական Հայաստանի տարածքում գտնվող մշակութային կոթողների համապարփակ ուսումնասիրությանը։ Երեք տասնամյակ տևած անխոնջ աշխատանքի արդյունքով նա հետազոտել ու ցուցակագրել է հայկական ճարտարապետության հազարավոր նմուշներ պատմական հայրենիքի ամբողջ տարածքով։ Շատ բնակավայրերում նա առաջինն էր, որ ուսումնասիրում և հայտնաբերում էր տեղական հուշարձանները՝ դառնալով հարյուրավոր եկեղեցիների, ամրոցների ու խաչքարերի առաջին լուսանկարիչն ու չափագրողը։ Հազարավոր քարագիր վիմագրեր առաջին անգամ կարդաց և հրատարակեց հենց նա՝ այսպիսով փրկելով անգիր պատմության կարևոր վկայություններ ընթերցողի համար։ Իր երիտասարդ տարիներին Կարապետյանն այցելում էր հատկապես այն հեռավոր գյուղերն ու լեռնային շրջանները, որտեղ հայոց հուշարձաններն ամենավտանգվածն էին կործանումից։

Այսպիսով, դեռևս խորհրդային շրջանում Սամվել Կարապետյանը ծավալեց մի գործ, որը շատերի համար վեր էր սովորական գիտական հետազոտության սահմաններից։ Նա գիտակցեց, որ բազում հայկական հուշարձաններ գտնվում են Հայաստանի սահմաններից դուրս և պատշաճ պահպանության ու խնամքի չեն արժանանում պատմական ու քաղաքական պատճառներով։ 1982 թվականին Գերմանիայում հիմնադրված «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը» (ՀՃՈԿ) նպատակ ուներ փաստագրել այդ հուշարձանները՝ նախքան դրանց լիակատար կործանումը։ Սամվել Կարապետյանը 1989 թվականին միացավ ՀՃՈԿ-ի այդ ազնիվ առաքելությանը, և 1998 թվականին հենց նրա ջանքերով կազմակերպությունը պաշտոնապես գրանցվեց նաև Հայաստանում։ Տասնամյակների ընթացքում նա գլխավորեց ՀՃՈԿ հայկական գրասենյակը՝ դառնալով շարժիչ ուժը Հայաստանի ու հարակից երկրներում հուշարձանագիտական հետազոտությունների։ Չնայած նրան, որ Կարապետյանը չուներ դասական ակադեմիական աստիճաններ, իր աշխատասիրությամբ և նվիրվածությամբ ստեղծեց մի հսկայածավալ գիտական ժառանգություն։ Նա ղեկավարեց շուրջ 20 հետազոտողների թիմ, համատեղ հրապարակեց ավելի քան տասնյակ մենագրություններ և քարտեզագրքեր ու հարյուրավոր գիտական հոդվածներ։ Այդ աշխատություններում ամփոփված են դարերի խորքից բերված փաստեր հայկական մշակույթի մասին, քարտեզագրված են մեր հնամենի վանքերն ու բերդերը, արձանագրված են ժողովրդի հիշողության մանրահատիկները։

Սամվել Կարապետյանի առաքելությունը սահմանափակված չէր միայն հուշարձանների հաշվառմամբ. նա դարձավ հայ մշակութային ժառանգության իրավունքն ու գոյությունը պաշտպանող քաջամարտիկը։ Հայոց պատմական հողերում գտնվող հուշարձաններն ունեցել են դարերի ընթացքում բազում փորձություններ, և Կարապետյանն իր աչքով տեսավ, թե ինչպես են հարևան երկրներում հայ մշակույթի հետքերը ենթարկվում մի ծրագրված ջնջման քաղաքականության։ Նա բացեիբաց բարձրաձայնում էր այն ճշմարտությունները, որ ուրիշներ գուցե վախենում էին ասել. Թուրքիայում, Ադրբեջանում և Վրաստանում իշխանությունները նպատակաուղղված ոչնչացնում կամ պղծում են հայկական հուշարձանները։ Այդ պնդումները Կարապետյանը հաստատում էր անառարկելի փաստերով՝ տարիներ շարունակ կատարած լուսանկարներով՝ «մինչ և հետո», չափագրություններով ու աղբյուրների ուսումնասիրությամբ։ Նա չէր սահմանափակվում միայն ահազանգելով Հայաստանի ներսում, այլև Հայաստանի ձայնը հասցրեց միջազգային հարթակներ. 2007 թվականին ԱՄՆ Կոնգրեսում, իսկ 2008-ին Եվրոպական դատարանում անձամբ ներկայացրեց հայկական խաչքարերի և եկեղեցիների աղետալի ոչնչացման փաստերը։ Մասնավորապես, մեծ արձագանք գտավ Նախիջևանի Ջուղայի միջնադարյան խաչքարերի կործանման դեպքը, որի լուսանկարներն ու տեսագրությունները ներկայացվեցին աշխարհին որպես մշակութային եղեռնի վառ օրինակ։

Կարապետյանի հետևողական պայքարի հետևանքով որոշ երկրների իշխանություններ նրան հայտարարեցին անցանկալի անձ. տարիներ շարունակ, օրինակ, արգելված էր նրա մուտքը Վրաստան՝ ի պատասխան այնտեղի հայկական հուշարձանների աղավաղումը փաստարկող նրա հրապարակումների։ Նման ճնշումները, սակայն, չնկճեցին նրան. ընդհակառակը, կարծես ավելի էին տոկուն դարձնում այս սկզբունքային անձնավորությանը։ Սամվել Կարապետյանը պատրաստ էր գնալ ամենահեռավոր և վտանգավոր վայրերը, հաղթահարել ցանկացած խոչընդոտ հանուն ճշմարտության վերականգնման։ Նրա գործունեությունն ընդգրկում էր ոչ միայն օտար երկրներում հայ մշակույթի ավերածությունների մերկացումը, այլև նույն հայրենիքում ակամա թույլ տրված թերացումների քննադատությունը։ Նա համարձակվում էր բարձրաձայն նշավակել, երբ Հայաստանում հուշարձանների վերականգնումը կատարվում էր ոչ բարեխիղճ ձևով՝ վտանգելով դրանց իսկական տեսքն ու արժեքը։ Կարապետյանը պատրաստ էր անաչառ հայացքով նայել բոլորին՝ պահանջելով պատշաճ պահպանում և հարգանք մեր նախնիների ժառանգության հանդեպ։

Չնայած Սամվել Կարապետյանի երկրային կյանքը կարճ էր, նրա արած գործը ամենևին կիսատ չմնաց. այսօր մենք ունենք մի ահռելի ժառանգություն՝ արդյունք նրա նվիրյալ գործունեության։ Ավելի քան քառասուն տարվա դաշտային հետազոտությունների ընթացքում հավաքագրված տվյալները՝ լուսանկարներ, չափագրություններ, վիմագրերի պատճեններ, քարտեզներ և վկայություններ, անգնահատելի հիմք են ծառայելու գալիք սերունդների գիտնականների համար։

Կարապետյանի աշխատասիրությամբ ստեղծվել է մի ամբողջական տվյալների բազա հայ ժողովրդի նյութական մշակույթի վերաբերյալ, որը ընդգրկում է վայրեր Հայաստանում, Արցախում, Ջավախքում, Նախիջևանում, Արևմտյան Հայաստանում և այլուր։ Այդ տվյալները ոչ միայն հայկական մշակութային ժառանգության պահապան թանգարան են, այլև համընդհանուր արժեք ունեն աշխարհում մշակութային ճարտարապետության ուսումնասիրության համար։

Սամվել Կարապետյանի անուրանալի վաստակը արժանացել է նաև պետական ու հասարակական բարձր գնահատանքի։ Նա արժանացել է բազմաբնույթ պարգևների. դեռ կյանքում նրան տրվել է ՀՀ Նախագահի մրցանակը հումանիտար գիտությունների ոլորտում (2006) իր ակադեմիական ներդրումների համար, իսկ մահվանից հետո՝ Մովսես Խորենացու շքանշան՝ որպես Հայաստանի մշակույթի զարգացման գործում ունեցած բացառիկ ավանդի ճանաչում։ Պարգևների և կոչումների երկար ցանկը վկայում է, որ պետությունն ու ժողովուրդը գիտակցել են այս մեկ մարդու կատարած տիտանական աշխատանքի կարևորությունը։ Սակայն ամենամեծ գնահատանքը մնում է ժողովրդի հիշողության և սիրո մեջ. այսօր էլ Հայաստանի և Սփյուռքի շատ երիտասարդ հետազոտողներ ոգեշնչվում են Կարապետյանի օրինակով՝ շարունակելու նրա սկսած գործը։ Հեղինակավոր տոգորված անձնավորություններ, ինչպես Նյու Յորքի արքեպիսկոպոս Մեսրոպ Աշճյանը, դեռ տարիներ առաջ նշում էին, թե Կարապետյանը «իր առաքելությունն իրականացնում էր իսկական առաքելական նվիրումով և պատմության ուժի խորին ըմբռնմամբ»։ Իրոք, ամբողջությամբ ճշմարիտ է, որ Սամվել Կարապետյանն իր անձնվեր գործունեությամբ կատարել է ապոկալիպտիկ մի առաքելություն՝ պահելու և աշխարհին փոխանցելու մի ժողովրդի անցյալի շունչն ու հիշողությունը։

Այսօր, երբ Սամվել Կարապետյանն այլևս մեր կողքին չէ, մենք սրտի թրթիռով հասկանում ենք, թե ինչ հսկայական գործ է նա կատարել հայի ինքնության պահպանման ուղղությամբ։ Նրա անունը դարձել է համարժեք հայկական հուշարձանների պաշտպանությանը. ամեն անգամ, երբ փրկվում է մի հին եկեղեցի կամ հրապարակվում է խաչքարերի նոր լուսանկար մի ժողովածու, մեզնից յուրաքանչյուրը մտքում հիշում է նրան։ Սամվել Կարապետյանն իր կյանքով ցույց տվեց, թե ինչպիսին պետք է լինի գիտնականը-հայրենասերը, որն ապրում է ազգային հիշողության պահպանման հոգսով։ Եվ հենց այդ պատճառով էլ նա անմահացավ. նրա թողած ժառանգությունը շարունակում է ապրել, իր հոդվածներն ու գրքերը շարունակում են կրթել և ոգեշնչել, իսկ իր լուսանկարած քարե խաչքարերն ու տաճարները շարունակում են խոսել մեզ հետ որպես կենդանի վկաներ մեր պատմության։ Անմահացած այս հուշարձանագետի պայծառ հիշատակը դեռ երկար կուղեկցի մեզ՝ հուշելով, որ ժողովրդի անցյալը պաշտպանելը ոչ պակաս հերոսություն է, քան պաշտպանել նրա ներկան ու ապագան։ Հայ մշակութային ժառանգության անդուլ պահապան Սամվել Կարապետյանի անունը պատվով կարձանագրվի մեր ազգային պատմության մատյաններում՝ որպես նվիրվածության և գիտելիքի ուժի լուսավոր օրինակ։

Սամվել Կարապետյանն իր 58 տարիների կյանքում ապրեց մի հավերժություն՝ գործելով ներկայի համար, բայց աչքը սևեռած հավերժության վրա։ Նրա ժառանգությունը ապրելու է այնքան ժամանակ, քանի դեռ կանգուն է հայի կերտած նույնիսկ ամենափոքր հուշարձանը, որովհետև այդ յուրաքանչյուր քարի մեջ շունչ է առնում իր հայրենիքն սիրող մի մարդու հոգին։ Հավերժ փառք նրա հիշատակին։