Տիգրան Մեծ. ինչ պետք է իմանա ամեն հայ Հայոց Արքայից Արքայի մասին

25.05.2025

Տիգրան Երկրորդ Մեծը (մ.թ.ա. 95–55 թթ.) հայ ժողովրդի պատմության ամենահայտնի և զորեղ առաջնորդներից է: Նա ոչ միայն կարողացավ միավորել հայկական աշխարհը, այլև կես դար չանցած՝ Հայոց թագավորությունը վերածեց Առաջավոր Ասիայում ամենահզոր կայսրություններից մեկի։ Նրա իշխանության գագաթնակետին տիրապետության սահմանները ձգվում էին Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, ներառելով ժամանակի բազմաթիվ երկրներ և ժողովուրդներ։ Ժամանակակիցները նրան պարգևեցին «արքայից արքա» բարձր տիտղոսը՝ վկայելով նրա հսկայածավալ իշխանությունը. նշանավորվում է, որ Տիգրան Մեծն իր ներկայությունը երբեք չէր ցույց տալիս առանց ուղեկցության մեջ ունենալու այլ թագավորների, որոնք ծառայի նման ծառայում էին իրեն։ Պատմիչներ Պլուտարքոսն ու Ստրաբոնը նրան կոչել են Մեծ՝ փաստելով, որ Տիգրանը ցույց տվեց աշխարհին՝ հնարավոր է դառնալ արքայից արքա և միահեծան տիրակալ, բայց մնալ արդար և հայրենապաշտ առաջնորդ։ Անտիկ հեղինակների վկայությունները մեզ են փոխանցել նրա անպարտելի ուժի, խոհեմ քաղաքականության և հարուստ ժառանգության մասին, դարձնելով Տիգրան Մեծին ոգեշնչման աղբյուր սերունդների համար։

Վաղ վերելքը և զինվորական հմտությունները

Տիգրան Մեծի կյանքն ու վերելքը սկսվեցին անհնարին թվացող հանգամանքներում։ Երիտասարդ Տիգրանը պատանդ էր պարթևական արքունիքում և ազատության դիմաց ստիպված էր զիջել Հայոց երկրի «յոթանասուն հովիտները» Պարթևստանին։ Սակայն այդ ժամանակավոր զիջումը ռազմավարական քայլ էր. Ստրաբոնը վկայում է, որ երբ Տիգրանն ամրապնդեց իր իշխանությունը, նա ոչ միայն վերադարձրեց զիջած հողերը, այլև պարտության մատնեց Պարթևստանի ուժերը՝ թալանելով նույնիսկ նրանց Նինվեի և Արբելի շրջանները։ Միաժամանակ Տիգրանը ռազմարշավներով իր գահին ենթարկեց Մարաստանի (Ատրպատական) և Կորդուքի իշխաններին, գրավեց ողջ Միջագետքը և զորքի ուժով անցնելով Եփրատը՝ նվաճեց մինչև իսկ Սիրիան ու Փյունիկիան։ Այս ողջ ընթացքում նա դրսևորեց փայլուն զորահրամանատարի հատկանիշներ՝ հաղթելով տարբեր ժողովուրդների բանակների և ընդարձակելով Հայոց թագավորության սահմանները աննախադեպ չափերով։

Հանուն հայկական պետության հզորացման՝ Տիգրան Մեծը հմտորեն կապեր հաստատեց ազդեցիկ դաշնակիցների հետ։ Նա ամուսնացավ Պոնտոսի արքա Միհրդատ Եվպատորի աղջկա՝ Կլեոպատրայի հետ՝ ձևավորելով հայ-պոնտական դաշինք, որը վճռորոշ էր տարածաշրջանում հռոմեական ազդեցությանը դիմակայելու համար։ Ապպիանոս պատմիչը նկարագրում է, թե ինչպես Միհրդատն ապավինեց իր փեսայի աջակցությանը, և Տիգրանը ընդարձակ գրոհեց Կապադովկիա՝ ձևացնելով, թե գործում է սեփական շահերից ելնելով։ «Հայոց արքան Կապադովկիան որսորդական ցանցի պես լարեց և շուրջ 300,000 մարդկանց որսի նման հավաքեց, որոնց բռնի կերպով տեղափոխեց իր երկիր՝ վերաբնակեցնելով նրանց այլ գաղթականների հետ միասին մի վայրում, որտեղ առաջին անգամ ստանձնել էր Հայաստանի թագը և իր անունով կոչել Տիգրանակերտ»։ Այսպիսով Տիգրանն ամրապնդեց իր նորաստեղծ մայրաքաղաքը՝ Տիգրանակերտը, բազմամարդ հոյակապ քաղաք դարձնելով այն և ապահովելով երկրի տնտեսական ու մշակութային վերելքը։

Պլուտարքոսը նկարագրում է Տիգրան Մեծի թագավորական պալատի փառքը՝ որտեղ նրա ծառաներն անգամ թագավորներ էին. «Նա շատ թագավորների ուներ սպասավորի կարգավիճակով, որոնցից չորսը մշտապես իր կողքին էին որպես թիկնապահներ. երբ նա ձիով էր գնում, նրանք հասարակ շքազգեստներով վազում էին նրա ձիու կողքով, իսկ երբ գահին նստած հրապարակում հրամաններ էր արձակում, նրանք կանգնում էին նրա շուրջը՝ ձեռքերը կրծքներին խաչված»։ Այս նվաստացուցիչ նկարը հզոր կերպով ներկայացնում է Տիգրանի գերիշխանությունը տարածաշրջանում. շրջակա երկրների առանձին թագավորներ ենթարկվում էին նրան ինչպես վասալներ՝ խոնարհվելով Հայոց արքայի առջև։ Տիգրան Մեծն իր բացառիկ ռազմական և կազմակերպչական ունակություններով արժանացավ «արքայից արքա» կոչմանը, որը նրան շնորհեցին թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին դաշնակիցներն ու ենթակա կառավարիչները։ Մ.թ.ա. 85 թ. հետո հատած դրամների վրա նա արդեն կոչվում էր «արքայից արքա», ինչը վկայում է նրա կայսերական գաղափարախոսության մասին։

Աշխարհակալ տերության ստեղծումը

Տիգրան Մեծի նվաճումների շառավիղը տարածվեց ողջ Առաջավոր Ասիայով՝ սկիզբ դնելով պատմությանը հայտնի առաջին հայկական աշխարհակալությանը։ Մ.թ.ա. 80-ական թվականներին, օգտվելով Սելևկյան թագավորության անկումից, Տիգրանն իր թագի տակ հավաքեց Սիրիայի և Փյունիկիայի հողերը՝ վերջ տալով այնտեղ Սելևկյանների տիրապետությանը։ Ստրաբոնը հաղորդում է, որ Տիգրանը փոխեց ժամանակի քաղաքական քարտեզը․ նրա զորքերը գրավեցին Սիրիայի ողջ տարածքը մինչև Պաղեստին և նույնիսկ սպանեցին Սելևկյան արքայատոհմի վերջին թագավորներին՝ իշխանության վերցնելով նրանց հարսներին ու դուստրերին։ Տիգրանի տիրապետության տակ հայտնվեցին նաև Կիլիկիայի և Կոմմագենեի երկրները, իսկ Կապադովկիան, Ադիաբենեն, Օսրոյենեն և Գորդուքը կախվեցին Հայոց թագավորությունից՝ կամ որպես ուղիղ գավառներ, կամ որպես վասալ ենթակա թագավորություններ։ Արդյունքում, մ.թ.ա. առաջին դարի կեսերին նրա կառավարած Հայաստան պետությունն ապշեցրեց ժամանակակիցներին իր չափերով ու հզորությամբ՝ դառնալով այդ դարաշրջանի գերիշխող ուժերից մեկը Արևելքում։

Տիգրան Մեծի պետական գործչի տաղանդը հատկապես արտացոլվեց նրա հիմնադրած նոր մայրաքաղաքում՝ Տիգրանակերտում, որը դարձավ ողջ կայսրության քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կենտրոնը։ Այստեղ նա բնակեցրեց ոչ միայն հայերին, այլև իր նվաճած երկրներից բերված հույն բնակչության մեծ հատվածին․ Պլուտարքոսը վկայում է, որ Տիգրանը «Միջագետքը հեղեղեց հելլեններով», որոնց ամբողջ քարավաններով բռնագաղթեցրեց Կիլիկիայից ու Կապադովկիայից՝ բնակեցնելով նրանց իր մայրաքաղաքի մոտ։ Այս քաղաքաշինության արդյունքում Տիգրանակերտը շուտով դարձավ բազմամարդ և շեն քաղաք․ հիշատակվում է, որ քաղաքն ուներ անգամ վեհաշուք թատրոն՝ արտացոլելով հայկական թագավորության մշակութային վերելքը Տիգրանի օրոք։

Իր աշխարհակալության սահմանները պաշտպանելու և ծովային ելք ապահովելու նպատակով Տիգրան Մեծը դաշինքի մեջ մտավ Կիլիկիայի ծովահենների հետ՝ օգտագործելով նրանց նավատորմը որպես ռազմավարական գործիք Միջերկրականում։ Նա նաև աջակցություն էր ցուցաբերում հեռավոր Եգիպտոսին՝ Պտղոմեոսյան թագավորությանը, ինչը տարածաշրջանում հակահռոմեական ճամբարի ձևավորման քայլ էր։ Հայոց արքայի հզորության համբավը տարածվել էր հեռու՝ ներառյալ հարավային հարևան Նաբաթեայի և Հրեաստանի թագավորությունները, որոնց հետ Տիգրանը ուժի կիրառմամբ բախումներ ունեցավ։ Հայ բանակը հասավ մինչև Եգիպտոսին հարող սահմանները․ ըստ հայկական աղբյուրների, նույնիսկ Պտղոմեոս մեծապետը իր իշխանության սկզբում Եգիպտոսի թագը կտակեց Հռոմին, բայց ժողովուրդը ապստամբեց և թագավոր հռչակեց Տիգրան Մեծի դաշնակից թեկնածուին, ինչի շնորհիվ որոշ ժամանակ Պտղոմեոսյան Եգիպտոսը փաստացի դարձավ հայամետ պետություն։ Այս լայնածավալ դիվանագիտական և ռազմական գործողությունները Տիգրանին վերածեցին իր ժամանակի ամենահզոր եւ ավտորիտար տիրակալի, որի որոշումներից կախված էր Արևելքի երկրների բախտը։

Հռոմեական հսկայի դեմ բախումները

Տիգրան Մեծի կայսրությունը անխուսափելիորեն բախվեց մեկ այլ վերելք ապրող հզոր պետության՝ Հռոմեական հանրապետության շահերին։ Մ.թ.ա. 69 թ.-ին հռոմեական զորավար Լուկուլոսը ներխուժեց Հայաստան՝ հետապնդելով Տիգրանի աներ Միհրդատ Պոնտացուն։ Հայոց արքան, որին ուղեկցում էր հսկայական բանակ, սկզբում անտեսեց հռոմեական փոքրաթիվ զորախումբը՝ գոռոզ նշելով․ «Եթե նրանք դեսպաններ են՝ շատ են, եթե բանակ են՝ քիչ»։ Սակայն շուտով Լուկուլոսի լեգեոնները անակնկալ հաղթանակ տարան Տիգրանակերտի ճակատամարտում՝ ջարդելով հայոց բանակի մի մասը։ Թեև Տիգրանը կորցրեց իր նորակառույց մայրաքաղաք Տիգրանակերտը (Լուկուլոսը գրավեց և կողոպտեց քաղաքը մ.թ.ա. 69 թ. հոկտեմբերին), հայոց արքան անհուսալիորեն չհանձնվեց։ Նա ռազմավարական նահանջ կատարեց դեպի լեռնային շրջանները և հավաքեց նոր ուժեր։ Շուտով հայկական զորքերը Լուկուլոսին պարտության մատնեցին Արտաշատի մատույցներում (Արածանի գետի ճակատամարտ, մ.թ.ա. 68 թ.), ինչի հետևանքով հռոմեական բանակը ստիպված թողեց Հայաստանը։ Այս հաղթանակով Տիգրան Մեծը ժամանակավորապես վերականգնեց իր դիրքերը և ցույց տվեց, որ անգամ հզոր Հռոմի դեմ հնարավոր է արժանի հակահարված տալ։ Նրա բանակի քանակի մասին տվյալները տպավորիչ են․ ըստ Պլուտարքոսի՝ հայոց զորքը թվով հասնում էր 300,000-ի, թեև այլ աղբյուրներ խոսում են 70-80 հազարի մասին։ Ամեն դեպքում, Տիգրանը կարողացավ ամրացնել հայոց մարտական ոգին՝ անձամբ մասնակցելով կռիվներին և ցուցաբերելով փայլուն ռազմավարի ունակություններ նույնիսկ դժվար պահին։

Հռոմեական կողմի ռազմական արշավանքը, սակայն, շարունակություն ունեցավ։ Մ.թ.ա. 66 թ.-ին Հռոմի զորահրամանատար Գնեոս Պոմպեոսը ձեռնարկեց արևելյան արշավանք՝ նպատակ ունենալով վերջնականապես հաշիվները պարզել Միհրդատի և Տիգրանի հետ։ Այդ ժամանակ Տիգրան Մեծը բախվեց նաև ներքին դավաճանության․ նրա որդին՝ երիտասարդ Տիգրան Կրտսերը, ապստամբեց հայրենիքի դեմ և միացավ Պարթևաց թագավորին՝ հույս ունենալով օգտագործել հռոմեական ներխուժումը՝ իրեն թագավոր հռչակելու համար։ Բայց Պոմպեոսի հանդեպ տարածված համբավն իր արդարամտության համար մեծ էր անգամ օտար թագավորների շրջանում․ երիտասարդ Տիգրանը շուտով հանձնվեց Պոմպեոսի ճամբար, իսկ Հայոց արքա Տիգրանը, որ արդեն մեկ անգամ ճաշակել էր պատերազմի դառնությունը Լուկուլոսի դեմ կռվելիս, նախընտրեց չշարունակել անօգուտ պայքարը հզոր Հռոմի դեմ։

Պլուտարքոսը մանրամասնությամբ նկարագրում է պատմական այդ հանդիպումը․ Պոմպեոսի բանակին մոտենալիս Տիգրանը, տեղյակ լինելով հռոմեական կարգ ու կանոնին, ձիուց իջավ և փայտյա պատյանից հանելով թուրը՝ հանձնեց այն հռոմեացի վերակացուներին, ապա զորահրամանատար Պոմպեոսի մոտենալով՝ գլխից հանեց իր արքայական թագը՝ պատրաստ լինելով ընկնել նրա ոտքերը՝ որպես հպատակ խնդրարկու։ Պոմպեոսը, տեսնելով հայոց արքայի այս խոնարհությունը, ոտքի կանգնեցրեց նրան, նստեցրեց իր կողքին և բարյացակամ պայմաններ առաջարկեց։ Հռոմեացի զորավարը հայտարարեց, որ Տիգրանը կարող է պահպանել իր իշխանությունը Մեծ Հայքում՝ պայմանով, որ պատերազմի փոխհատուցում վճարի և հրաժարվի իր նվաճած արտերկրյա տիրույթներից։ Համաձայն Պլուտարքոսի՝ Տիգրան Մեծը պարտավորվեց Հռոմին վճարել 6000 տաղանդ ռազմատուգանք և իր որդուն զիջել Սոփենե նահանգի թագը՝ որպես փոքր իշխանություն։

«Այս պայմանները Տիգրանին ուրախացրին, և երբ հռոմեացիները նրան կրկին Թագավոր կոչեցին, նա այնքան ուրախացավ, որ իր շնորհակալության նշան olaraq խոստացավ յուրաքանչյուր հռոմեացի զինվորի կես մինա արծաթ, յուրաքանչյուր հարյուրապետի՝ տաս մինա, և յուրաքանչյուր զինվորական հրամանատարի՝ մեկ տաղանդ»,– գրում է Պլուտարքոսը։ Հայոց արքան այս կերպ ոչ միայն փրկեց իր գահն ու կյանքը, այլև Հայաստանը պահպանեց որպես ինքնուրույն թագավորություն՝ Հռոմին բարեկամ դաշնակից։ Տիգրան Կրտսերը, սակայն, դժգոհ մնաց հոր և Պոմպեոսի համաձայնությունից և փորձեց խախտել այն, որի համար Պոմպեոսը ձերբակալեց նրան ու շղթայակապ ուղարկեց Հռոմ՝ հաղթանակի տոնախմբությանը, որպես հոր հավատարմության երաշխիք։

Վերջին տարիները և ժառանգությունը

Պոմպեոսի հետ հաշտությունից հետո Տիգրան Մեծը շարունակեց իշխել Մեծ Հայքում որպես Հռոմի դաշնակից թագավոր մինչ իր կյանքի վերջը։ Վերջին տարիներին նա զբաղվեց երկրի ներքին վերակազմավորմամբ և ժառանգության հարցերով՝ փորձելով կայունացնել Արտաշեսյանհարստության շարունակականությունը։ Նրա մահից (մ.թ.ա. 55 թ.) հետո գահը անցավ որդի Արտավազդ Բ-ին՝ բնականոն հաջորդականությամբ, ինչը վկայում է, որ Տիգրան Մեծը կարողացավ ապահովել պետության կայունությունը նույնիսկ իր ծանր պարտություններից հետո։ Համաշխարհային պատմության մեջ նա մնաց որպես արևելքում հելլենիստական դարաշրջանի վերջին մեծ նվաճողը, ով համարձակվեց մարտահրավեր նետել հռոմեական հզորությանը և կարճ ժամանակով ստեղծեց հայկական ոսկեդար։

Հին հեղինակները գովերգել են Տիգրան Մեծին ոչ միայն որպես անպարտելի զինվորական առաջնորդ, այլև որպես իմաստուն և բարեպաշտ կառավարիչ։ Ամենայն հավանականությամբ հենց նրա օրոք է ձևավորվել հայ ժողովրդի ինքնության այն հատվածը, որ գոտեպնդվում է ազգային հպարտությամբ և անկախության գիտակցությամբ։ Հայ պատմահայր Մովսես Խորենացին գրում է․ «Սա մեր թագավորներից ամենահզորը և ամենախոհեմն էր… և ո՞ր իսկական մարդը, որ սիրում է հայրենի արժեքներն ու խոհականությունը, չի ուրախանա սրա հիշատակությամբ և չի ձգտի նրա նման լինել»։ Դարերի ընթացքում Տիգրան Մեծի անունը դարձել է խորհրդանիշ հայերի համար՝ ներկայացնելով ազգային միասնության, քաջության և պետությունը հզորացնելու ձգտման ոգին։ Նրա թողած ժառանգությունը՝ ինչպես նյութական (ամրոցներ, քաղաքներ, դրամագիտական հիշատակներ), այնպես էլ հոգևոր (ազգային փառքի և ինքնիշխանության օրինակ), ողջ մնաց հայկական հավաքական հիշողության մեջ։

Տիգրան Մեծի կերպարը շարունակաբար ոգեշնչել է գրողներին և պատմիչներին, նրան անվանել են «Հայոց Աշխարհակալ», «Արքայից Արքա», համեմատել Մակեդոնացու Ալեքսանդրի և մյուս մեծ նվաճողների հետ։ Սակայն Տիգրան Մեծի ամենամեծ հաղթանակը թերևս այն էր, որ նա աշխարհին ցույց տվեց հայ ժողովրդի կարողությունն ու տաղանդը՝ կերտելով մի կայսրություն, որն անգամ ժամանակի հզոր թշնամիների դեմ գոյատևեց և իր շունչը թողեց պատմության հոլովույթում։ Հայ ընթերցողը մինչև այսօր Տիգրան Մեծի մասին կարդալիս ապրում է ազգային հպարտության վերելք․ նա մեզ համար ոչ միայն պատմական այր է, այլև խորհրդանիշ այն գաղափարի, որ միաբան, խիզախ և իմաստուն առաջնորդությամբ Հայաստանը կարող է հասնել աննախադեպ բարձունքների։