Վեց տարվա լռությունից դեպի բարձրախոս տեսարան. Նոտր Դամի աշտարակների մեծ վերադարձը վեց տարի անց՝ 2000 վարպետների ձեռքով
- YO
- 20 сент.
- 4 мин. чтения
19.09.2025, ՓԱՐԻԶ, ԹԱՄԱՐԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
Վեց տարի անց՝ կրակի մոխրից վեր հառնած, երկու քարե պահակները՝ Նոտր Դամի հյուսիսային և հարավային աշտարակները, կրկին բացվել են մարդկանց առջև՝ նույն բարձրահունչ լռությամբ, որով դարերով նայել են Սենին և Փարիզի հորիզոնին։ Վերաբացման արարողությունը տեղի ունեցավ Ժառանգության օրերի նախաշեմին։ Նախագահ Էմանուել Մակրոնը բարձրացել էր տանիք՝ շնորհակալություն հայտնելով այն հսկայական բանակին՝ ավելի քան երկու հազար արհեստավորների ու վարպետների, որոնք մանրատաշ քարից մինչև կապարապատ սալ, խաչափայտից մինչև ծեր կաղնի նորից հավաքեցին Ֆրանսիայի սրտի ճարտարապետական մարմինը։ Այդ «շնորհակալությունը» նա կրկնում էր դեռ 2024 թվականի դեկտեմբերին, երբ տաճարը նորից բացվեց աղոթքի և այցելուների համար, և նույն երախտագիտության շեշտը կա հիմա, երբ շրջագայության սխեման՝ աշտարակներով, ավարտին է հասցնում ամբողջական վերաբացումը։ Մակրոնի գրասենյակը հիշեցնում է, որ միայն դեկտեմբերից ի վեր տաճարն ունեցել է ութ միլիոնից ավելի այցելու՝ դարձնելով այն Ֆրանսիայի ամենաշատ այցելվող հուշարձանը։ Եվ հիմա հերթը աշտարակներինն է՝ բացվել հանրության համար սեպտեմբերի 20-ից՝ Ժառանգության օրերին, շարունակելով ամեն օր մինչև հոկտեմբերի վերջը, ապա՝ ըստ սեզոնային ժամատախտակի։ Ժառանգության օրերին մուտքն անվճար է, սակայն պարտադիր է նախնական ամրագրումը, իսկ դրանից հետո տոմսը 16 եվրո է և այցելությունը համակարգված՝ ժամային անցումով։ Այս կարգի մասին նախապես զգուշացրել էին ինչպես Փարիզի զբոսաշրջային ծառայությունները, այնպես էլ Պետական հուշարձանների կենտրոնը՝ նախապես բացելով նաև էլեկտրոնային հերթագրման հարթակը, որը, ըստ պաշտոնական էջերի, արդեն լցված է առաջին օրերի համար, իսկ նոր ժամանակացույցեր կբացվեն սեպտեմբերի 24-ից։
Մարդկային փորձը, որ սպասում է վերևում, նույնքան պարզ է, որքան անմոռանալի․ 69 մետր բարձրություն, 424 աստիճան և մեկ ժամից քիչ տևող ուղեցույց՝ դեպի քիմերաների պատշգամբ, որտեղ քաղաքի սպիտակ-մոխրագույն երանգները կրկին հառնում են լիարժեք տեսադաշտով։ Այդ թվերն ու խոստումը՝ «տեսնելու Փարիզը ափիդ մեջ»՝ պաշտոնական են, բայց իրական փորձառությունն այստեղ միշտ սահում է թվերից անդին․ քարի սառնությունն ու քամու աղմկող շվիթը, սալահատակների տակ վազող դարերը և քիմերան, որը կարծես նայում է ոչ միայն զբոսաշրջիկներին, այլ՝ իշխանություններին ու մտքերին, որոնք ամեն հարյուրամյակում նորից որոշում են՝ ինչն է «ժառանգություն», իսկ ինչը՝ ներկա։ Իսկ այս անգամ աշտարակների վերադարձն առայժմ մի փաթեթային ուղի է՝ կանգառի քիչ հնարավորությամբ և խմբային այցելությունները բացառված, որպեսզի հոսքը կառավարելի լինի։
Այս վերելքը, սակայն, միայն ճամփորդական խորհրդանշան չէ․ այն կոնկրետ վերջակետ է մի հինգամյա՝ իրականում վեցամյա, քաղաքական-մշակութային, ճարտարագիտական ու հասարակական մարտահրավերի։ 2019 թվականի ապրիլի 15-ի կրակից հետո, երբ բոցերը կուլ տվեցին «անտառ» անունով միջնադարյան փայտածածկը և հոշոտեցին Վիոլե-լե-Դյուկի նեոգոթական սրածայրը, նախագահը խոստացավ փակել վերքը հինգ տարում։ Խոստումն իրականացվեց 2024 թվականի դեկտեմբերին, երբ դռները կրկին բացվեցին՝ հանդիսավոր արարողությամբ, իսկ հաջորդ օրը՝ Սուրբ Պատարագով՝ նոր բրոնզե սեղանի օրհնությամբ։ Այդ օրերը դարձան պետական-եկեղեցական ու քաղաքացիական մի հյուսվածք, որտեղ բացման նախօրեին հնչեցին ոչ միայն երգեհոնի առաջին արձագանքները, այլ նաև՝ շնորհակալությունների երկար շարքը՝ հրշեջներից մինչև վարագույրների մաքրողներն ու քարերի վարպետները։ Վերաբացման շաբաթը լցվեց միջոցառումներով, իսկ ամենօրյա այցելությունները սկսվեցին արագ։ Այս ամբողջը կատարվեց բարձրացված անվտանգության նոր համակարգերի ներքո՝ հրդեհային վերահսկումից մինչև վերահամակարգված տարհանումներ։
Սրածայրից վեր ընկած պատմությունը միայն ճարտարագիտական պատմություն չէ․ դա նաև անտառների, կաղնիների ու ձեռքի գործի վերադարձի պատմություն է։ Վերակառուցման համար ամբողջ Ֆրանսիայի անտառներից ընտրվեցին հարյուրավոր, ըստ տարբեր հաշվարկների՝ շուրջ հազարից մինչև մոտ մեկուկես հազարից ավելի, իսկ վերջում՝ մոտ 1200 կաղնի՝ ճակատագրով կապվելու համար Փարիզի երկնքին։ Կենսագրություն ունեցող ծառեր, որոնք դարձան նոր «անտառի» ողնաշարը՝ կրկնելով 13-րդ դարի հանգույցներն ու մեխանիզմները ձեռքի գործիքներով, առանց ժամանակակից պողպատե փոխարինումների՝ որքան հնարավոր է հավատարիմ սկզբնականին։ Նոր թռչունը՝ կաղապարված աքաղաղը, օրհնվեց 2023 թվականի դեկտեմբերին և տեղադրվեց՝ իր մեջ կրելով Սուրբ Դիոնիսիոսի, Սուրբ Ժենևևայի մասունքներ ու Մակրոնի նշանագիր կնիքով արձանագրություն։ Այդ արարողությունը նորից հղեց այն թեթև, բայց նյութական համակցմանը, որով ճարտարապետությունը միաժամանակ կրոն է ու հանրային հիշողություն։
Դրամական ճակատում թվերը նույնպես խոսուն են՝ նվիրաբերությունների ընդհանուր բազան դեռ 2021 թվականին գերազանցել էր 840 միլիոն եվրոն, իսկ բացման օրերին պաշտոնական հաղորդագրություններն ու վերլուծական գրառումները նշում էին մոտ 700 միլիոն եվրոյի վերականգնման փաթեթ՝ ավելցուկի մի մասով նախատեսված այլ հուշարձանների համար։ Սրան գումարվում է կազմակերպչական կառույցի անընդհատ ճնշումը, որն աշխատեց արտակարգ կարգերով ընդունված օրենքների ու վարչարարության պայմաններում՝ երբեմն հակասությունների գնով, բայց համառորեն։ Այդ հակասությունների մի ճյուղ՝ կապարի փոշին, «կեղտոտ ժառանգությունն» է կրակից հետո․ գիտական դիտարկումները ցույց տվեցին կապարի բարձրացումներ քաղաքում, իսկ մամուլն ու փորձագետները երկար վիճեցին՝ ինչպես հավասարակշռել անվտանգությունն ու արագ վերականգնումը։
Նույնքան բորբոքված էր՝ ու մնում է՝ պատուհանների հարցը։ Թեև վիտրաժների մեծ մասը հրաշքով փրկվեց, նախագահը դեռ 2024 թվականին նախաձեռնեց սիրելի, բայց նյարդային մի քայլ՝ հարավային կողմնամասի վեց մատուռների 19-րդ դարի ապակիները փոխարինելու ժամանակակից արվեստի ստեղծագործություններով։ Մշակույթի նախարարությունը սկսեց մրցույթ, իսկ ժառանգության հանձնաժողովն իր հերթին միաբերան անվավեր կարծիք տվեց նախաձեռնությանը՝ բորբոքելով բանավեճը «պահպանել անհատականությունը» և «շարունակել կյանքը» սկզբունքների միջև։ Արդյունքում ընտրվեց նկարիչ Կլեր Տաբուրեն՝ իր հոգեգալստյան թեմատիկայով, բայց փակագծերը դեռ չեն փակվել՝ թե ինչպես է ժամանակակից «լույսը» նստելու միջնադարյան քարերի վրա։ Այս շրջանակից դուրս սրացումների շղթան, իրականում, Ֆրանսիայի համար նոր չէ, բայց Նոտր Դամում այն միշտ հնչում է ավելի բարձր, քան այլուր։
Եվ վերջապես՝ ձեռքերի պատմությունը։ Վերակառուցման հարթակում աշխատեցին հարյուրավոր արհեստանոցներ՝ մետաղագործից մինչև ապակեգործ, սալահատակից մինչև երգեհոնաշինարար․ մոտ 250 ընկերություն էր ներգրավված և փաստացիորեն ձևավորվեց շարժական համալսարան «Compagnons du Devoir» ավանդույթի ոգով, որտեղ սերունդներն ուսում են տարել ոչ թե դասախոսական ամբիոնների տակ, այլ՝ իրական վայրերում՝ քամու, փոշու ու կապարի դիմակների մեջ։ Գլխավոր ճարտարապետ Ֆիլիպ Վիլնևի թիմը դա անվանում էր «30 վերականգնողական աշխատանքային հրապարակներ մեկում»՝ ըստ էության խաչվող հմտությունների, փոխադարձ վստահության ու պատմական փաստաթղթայնության պահանջով։ Այս ամբողջ շինարարական էթիկան այսօր վերելք է ապրում հենց աշտարակների երթուղու մեջ․ այցելուին առաջարկվում է ոչ միայն տեսարան, այլ՝ նյութ՝ շոշափելի պատմություն, որն անցել է անցյալից ներկա՝ առանց ոգին քանդելու։
Աշտարակների վերաբացումը նաև քաղաքաշինական քայլ է․ Ժառանգության օրերին Փարիզն ամբողջությամբ աշխատում է բաց դռների սկզբունքով, իսկ Նոտր Դամը, կարծես, փորձում է մակերես հանել այն, ինչ տարիներ շարունակ անտեսանելի էր․ վերևում՝ քիմերաների սառը քարը, ներքևում՝ նեղ փողոցների աղմուկը, միջում՝ քաղաքական բեմ, որտեղ նախագահներն ու նախարարներն իրենց խոսքերով մշակում են ազգային հիշողությունը։ Բայց մի բան այստեղ անշարժ է՝ վերևից բացվող, քար ու ջրի շերտերի միջով հոսող տեսարանը, որն այժմ կրկին հասանելի է՝ մի քանի կոճակ սեղմելուց հետո ամրագրված ժամացույցով, անվտանգության նոր կանոններով ու բազմության մեջ քեզ համար ազատված փոքրիկ պատուհանով։ Դա ամենևին էլ «զուտ զբոսաշրջություն» չէ․ դա քաղաքակրթական գործողություն է, որտեղ քարը դարձյալ հաղթում է կրակին, իսկ ձեռքի գործը՝ ժամանակին։ Նույնիսկ եթե քննարկումները վիտրաժների շուրջ շարունակվեն, նույնիսկ եթե ֆինանսների ու հոսքերի մասին վիճաբանությունները չլռեն, Նոտր Դամի աշտարակները իրենց սուր լռությամբ վերադարձրել են կարևորագույնը՝ վերևից նայելու իրավունքը։ Իսկ այդ իրավունքը, հատկապես այստեղ, պարտավորեցնում է մեկ բան՝ հիշել, որ գեղեցկությունը պահպանվում է ոչ թե սոսկ սերմանած խոստումներով, այլ՝ չափված քայլերով ու ճշգրիտ հագեցած կապերով, որոնցից յուրաքանչյուրը ստուգելի փաստ է, իսկ ամբողջը՝ հանրային վստահություն։ Այս օրերին այն մարմնավորվում է Փարիզում՝ քարի վրա, և կոչ է բոլորիս՝ մեր տեսանելի ու անտեսանելի «նոտր դամները» վերակառուցելու նույն համառությամբ։
