Հայաստանի հազարամյակների պատմությունը՝ աշխարհի առաջ. Խանզադյանի քարտեզների վերածնունդը

22.05.2025

«Մենք հինավուրց ժողովուրդ ենք և մարդկության պատմության մի մասնիկը». այս խոսքերը հնչեցին 2025 թվականի մայիսի 20-ին, Մոսկվայի The St. Regis Nikolskaya հյուրանոցի դահլիճում՝ «Հայաստանի պատմական քարտեզագրության ատլասի» վերահրատարակության շնորհանդեսի ժամանակ: Այս խորաթափանց հայտարարությամբ միջոցառումը բացեց նախագծի բարերար Ռուբեն Գրիգորյանը («ՌՈՒՑՈԳ-Ինվեստ» հոլդինգի նախագահը), ընդգծելով պատմական հիշողության պահպանման կարևորությունն ու այն հանգամանքը, որ ատլասը միաժամանակ հրատարակվել է երեք լեզուներով՝ ֆրանսերեն, ռուսերեն և անգլերեն: Նրա նախաձեռնությամբ և աջակցությամբ 20-րդ դարի հայ քարտեզագիր Զատիկ Խանզադյանի այս բացառիկ աշխատությունը առաջին անգամ լայն հանրությանը հասանելի դարձավ ռուսերենով:

Ատլաս, որում պատկերվել է հազարամյակների պատմությունը

«Հայաստանի պատմական քարտեզագրության ատլասը» Զատիկ Խանզադյանի (1886–1980) 30-ամյա աշխատանքի արդյունքն է, որը առաջին անգամ հրատարակվել է Ֆրանսիայում 1960 թվականին՝ ֆրանսերենով: Այս բացառիկ ատլասում տեղ են գտել ինչպես հնագույն քարտեզներ (հնադարյան և միջնադարյան), որոնց վրա տարբեր լեզուներով առկա է «Armenia» անվանումը, այնպես էլ 20-րդ դարի քարտեզներ՝ ստեղծված անձամբ Խանզադյանի կողմից: Ատլասի էջերը թերթելիս ընթերցողն ուղղակիորեն տեսնում է, թե ինչպես են փոխվել Հայաստանի սահմանները և ճակատագիրը դարերի ընթացքում: Հեղինակը այս հրատարակությունը նվիրել էր Հայաստանի խորհրդային պետականության 40-ամյակին՝ աշխարհին ցույց տալու համար, որ հայ ժողովուրդը համաշխարհային քաղաքակրթության անբաժանելի մասն է՝ հարուստ ու խորը պատմությամբ:

Ակադեմիկոս Ռուբեն Սաֆրաստյանը նշում է, որ այս ատլասը հայ պետականության պատմությունը պատկերող արժեքավոր աշխատություն է, որն այսօր հատկապես կարևոր է, երբ որոշակի ուժեր փորձում են աղավաղել մեր պատմությունը: Խանզադյանի հիմնարար գործը վստահելի վկայություն է պատմական ճշմարտության, և դրա հիմնական պատգամը պարզ է՝ կարող են փոխվել ժամանակներն ու սահմանները, սակայն այն ժողովուրդը, որը հիշում և գնահատում է իր անցյալը, ունակ է հաղթահարելու ցանկացած փորձություն:

Խանզադյանի գիտական կենսագրությունը զարմացնում է և բացահայտում է ամբողջ աշխարհ։ Օսմանյան կայսրությունից դուրս եկած և Եվրոպայի հայտնի քարտեզագիր դարձած գիտնականը բազմաթիվ բնագավառների առաջիններից մեկն էր՝ Հայոց ցեղասպանության առաջին քարտեզներից մինչև «Միացյալ Հայաստանի» քարտեզը, որը ներկայացվել էր Վերսալի կոնֆերանսում։

Սաֆրաստյանը կարևորեց ատլասի համամարդկային նշանակությունը, որը փաստում է հայ ժողովրդի և պետականության մասնակցությունը համաշխարհային քաղաքակրթությանը հազարամյակների ընթացքում։

Վենետիկից մինչև Մոսկվա. ատլասի պահպանումն ու վերահրատարակումը

Ատլասի օրիգինալ օրինակը հասել է մեր օրեր մեծապես շնորհիվ վենետիկյան մխիթարյան վանականների անձնվեր գործունեության։ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում արդեն երեք դար գործում է կաթոլիկ Մխիթարյան միաբանության աբբայությունը, որը խնամքով հավաքում և պահպանում է հայկական պատմությանը, մշակույթին, գրականությանը և գիտությանը վերաբերող արժեքավոր ամեն բան։ Ինչպես նշում է Ռուբեն Գրիգորյանը, հենց նրանց ջանքերով է Խանզադյանի ատլասը հաջողությամբ պահպանվել և սպասել իր երկրորդ ծնունդին 21-րդ դարում։

Ֆաքսիմիլային վերահրատարակության նախապատրաստման համար պահանջվել է շուրջ ութամսյա քրտնաջան աշխատանք. յուրաքանչյուր էջի վերականգնմանն առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել։ Մոտ 5 կգ կշռող մեծածավալ հատորը թվայնացվել է նորագույն սկաներների և տեխնոլոգիաների միջոցով, որպեսզի հնարավորինս ճշգրիտ փոխանցվեն բնօրինակի բոլոր մանրամասները՝ մինչև հայկական ավանդական զարդանախշերը, գույներն ու խորհրդանիշները քարտեզների վրա։ «ՌՈՒՑՈԳ-Ինվեստ» նախագծային-կոնստրուկտորական բյուրոյի ղեկավար Զազա Վերուլաշվիլին, ով գլխավորում էր այդ աշխատանքը, խոստովանում է, որ հիացած է եղել հրատարակության եզակի գեղարվեստական ձևավորմամբ. երբ նա առաջին անգամ տեսել է հին ատլասը, ժամերով զննել է յուրաքանչյուր էջը՝ հիանալով դրանց գեղեցկությամբ։

Վերուլաշվիլու խոսքով՝ իտալացի պահապաններին հաջողվել էր պահպանել բնօրինակը, սակայն ժամանակն այնուամենայնիվ իր հետքն էր թողել. բազմաթիվ էջեր վնասվել կամ կորել էին, քանի որ նույնիսկ ամենադիմացկուն թուղթը չի կարող դիմակայել ժամանակի անողոք ընթացքին։ Այժմ, վերականգնումից և վերահրատարակումից հետո, «ատլասի երկու հարյուր էջերից գրեթե յուրաքանչյուրը կարող է շրջանակվել և դառնալ քարտեզագրական արվեստի ինքնուրույն ստեղծագործություն»։

Զատիկ Խանզադյանի ճակատագիրը․ զինվորական, գիտնական և հումանիստ

Զատիկ Հակոբի Խանզադյանի (1886–1980) ճակատագիրը հիշեցնում է արկածային վեպ, որտեղ միահյուսված են XX դարի ողբերգություններն ու հաղթանակները։ Ծնունդով Արևմտյան Հայաստանից՝ նա ստացել է փայլուն կրթություն՝ դառնալով աշխարհագրագետ և հիդրոգրաֆ։ Խանզադյանը ռազմական ծովային կարիերա է կառուցել, հասնելով Ֆրանսիայի ռազմածովային ուժերի հրամանատարի աստիճանի։ Սակայն նրա ուղին հեշտ չէր․ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին, լինելով Օսմանյան կայսրության սպան, նա հրաժարվել է կռվել Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի դեմ։ Այդ քայլը աներևակայելի խիզախություն էր, ինչի համար նրան դատեց ռազմական տրիբունալը։ Սակայն տրիբունալը վերջում արդարացրեց նրան՝ համարելով, որ նրա մերժումը թելադրված է խղճի ձայնով և արժանի է հարգանքի։ Այս դրվագը աշխարհին ներկայացրեց Խանզադյանին որպես խորը հումանիստական համոզմունքներով մարդու, որը հավատարիմ էր իր սկզբունքներին նույնիսկ մահացու վտանգի առջև։

Մոտ քառորդ դար անց Խանզադյանը կրկին դրսևորեց խիզախություն և մարդասիրություն․ Երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքում նա ակտիվորեն մասնակցեց Ֆրանսիական դիմադրության շարժմանը և անձամբ պարգևատրվեց գեներալ Շառլ դը Գոլի կողմից։ Այսպես, ծնունդով հայ և ծառայությամբ ֆրանսիացի սպան դարձավ երկու աշխարհների՝ Արևելքի և Արևմուտքի հերոս։

Սակայն նրան համաշխարհային համբավ բերեցին ոչ թե ռազմադաշտերում կատարած սխրանքները, այլ գիտնականի խաղաղ աշխատանքը։ Խանզադյանը իր ողջ կյանքը նվիրեց աշխարհագրությանն ու քարտեզագրությանը՝ գիտության միջոցով ծառայելով իր ժողովրդին և ողջ մարդկությանը։ Նա ճանաչվեց որպես Մերձավոր Արևելքի հետազոտող․ դեռևս 1920-ական թվականներին կապիտան Խանզադյանը հրապարակում էր քարտեզներ ու ատլասներ՝ նվիրված Թուրքիայի, Սիրիայի, Լիբանանի և Պաղեստինի տնտեսական աշխարհագրությանը։

Հատկապես նշանակալի էր նրա ներդրումը սեփական ժողովրդի պատմության փաստագրման գործում․ նա կազմեց Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված առաջին քարտեզներից մեկը, միաժամանակ հրապարակելով Թուրքիայի տնտեսական-աշխարհագրական ակնարկը։ Այս անսպասելի համադրությունը՝ ժողովրդի ողբերգության քարտեզը և այն երկրի տնտեսական քարտեզը, որտեղ տեղի էր ունեցել այդ ողբերգությունը, Խանզադյանի անունը դարձրեց գիտական հումանիզմի խորհրդանիշ։ Նրա պատկերացմամբ, գիտությունը պետք է ծառայի ճշմարտությանը և հիշողությանը, բուժի անցյալի վերքերը՝ լուսավորելով նոր սերունդներին։

Վենետիկից մինչև Մոսկվա. ատլասի պահպանումն ու վերահրատարակումը

Ատլասի օրիգինալ օրինակը հասել է մեր օրեր մեծապես շնորհիվ վենետիկյան մխիթարյան վանականների անձնվեր գործունեության։ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում արդեն երեք դար գործում է կաթոլիկ Մխիթարյան միաբանության աբբայությունը, որը խնամքով հավաքում և պահպանում է հայկական պատմությանը, մշակույթին, գրականությանը և գիտությանը վերաբերող արժեքավոր ամեն բան։ Ինչպես նշում է Ռուբեն Գրիգորյանը, հենց նրանց ջանքերով է Խանզադյանի ատլասը հաջողությամբ պահպանվել և սպասել իր երկրորդ ծնունդին 21-րդ դարում։

Ֆաքսիմիլային վերահրատարակության նախապատրաստման համար պահանջվել է շուրջ ութամսյա քրտնաջան աշխատանք. յուրաքանչյուր էջի վերականգնմանն առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել։ Մոտ 5 կգ կշռող մեծածավալ հատորը թվայնացվել է նորագույն սկաներների և տեխնոլոգիաների միջոցով, որպեսզի հնարավորինս ճշգրիտ փոխանցվեն բնօրինակի բոլոր մանրամասները՝ մինչև հայկական ավանդական զարդանախշերը, գույներն ու խորհրդանիշները քարտեզների վրա։ «ՌՈՒՑՈԳ-Ինվեստ» նախագծային-կոնստրուկտորական բյուրոյի ղեկավար Զազա Վերուլաշվիլին, ով գլխավորում էր այդ աշխատանքը, խոստովանում է, որ հիացած է եղել հրատարակության եզակի գեղարվեստական ձևավորմամբ. երբ նա առաջին անգամ տեսել է հին ատլասը, ժամերով զննել է յուրաքանչյուր էջը՝ հիանալով դրանց գեղեցկությամբ։

Վերուլաշվիլու խոսքով՝ իտալացի պահապաններին հաջողվել էր պահպանել բնօրինակը, սակայն ժամանակն այնուամենայնիվ իր հետքն էր թողել. բազմաթիվ էջեր վնասվել կամ կորել էին, քանի որ նույնիսկ ամենադիմացկուն թուղթը չի կարող դիմակայել ժամանակի անողոք ընթացքին։ Այժմ, վերականգնումից և վերահրատարակումից հետո, «ատլասի երկու հարյուր էջերից գրեթե յուրաքանչյուրը կարող է շրջանակվել և դառնալ քարտեզագրական արվեստի ինքնուրույն ստեղծագործություն»։

«Թեքեյան» միության նախագահ, պատմության պրոֆեսոր Ռուբեն Միրզախանյանն առանձնահատուկ կարևորեց ատլասի վերահրատարակումը ոչ միայն մայրենի, այլև միջազգային լեզուներով։ Նա հիշեցրեց, որ այս հիմնարար աշխատանքի առաջին հրատարակությունը լույս է տեսել Ֆրանսիայում 1960 թվականին և Խանզադյանին արժանացրել է մեծ ճանաչման (1967-ին գիտնականն ընտրվել էր Հայկական ԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ)։ «Ռուբեն Ցոլակի Գրիգորյանի շնորհիվ մենք այսօր հնարավորություն ունենք ներկայացնելու այս հիանալի վերահրատարակումը միաժամանակ երեք լեզուներով՝ ֆրանսերեն, ռուսերեն և անգլերեն։ Այս ատլասը հետաքրքիր է առաջատար գիտական հաստատությունների համար, քանի որ այն ընդգրկում է ոչ միայն Հայաստանը, այլև ողջ տարածաշրջանը»,- ընդգծեց Միրզախանյանը։

Մոսկվայի համալսարանի «Գիտական պարկի» գլխավոր տնօրեն Օլեգ Մովսեսյանը ատլասի վերահրատարակումը համարեց համազգային նշանակության իրադարձություն։ Նրա խոսքով, մշակույթը, կրոնն ու պատմությունը ցանկացած ազգի համար կենսական նշանակություն ունեն, իսկ նման նախագծերը կարևոր դեր են խաղում ազգային ինքնագիտակցության ամրապնդման գործում։

Վենետիկից մինչև Մոսկվա. ատլասի պահպանումն ու վերահրատարակումը

Ատլասի օրիգինալ օրինակը հասել է մեր օրեր մեծապես շնորհիվ վենետիկյան մխիթարյան վանականների անձնվեր գործունեության։ Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում արդեն երեք դար գործում է կաթոլիկ Մխիթարյան միաբանության աբբայությունը, որը խնամքով հավաքում և պահպանում է հայկական պատմությանը, մշակույթին, գրականությանը և գիտությանը վերաբերող արժեքավոր ամեն բան։ Ինչպես նշում է Ռուբեն Գրիգորյանը, հենց նրանց ջանքերով է Խանզադյանի ատլասը հաջողությամբ պահպանվել և սպասել իր երկրորդ ծնունդին 21-րդ դարում։

Ֆաքսիմիլային վերահրատարակության նախապատրաստման համար պահանջվել է շուրջ ութամսյա քրտնաջան աշխատանք. յուրաքանչյուր էջի վերականգնմանն առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվել։ Մոտ 5 կգ կշռող մեծածավալ հատորը թվայնացվել է նորագույն սկաներների և տեխնոլոգիաների միջոցով, որպեսզի հնարավորինս ճշգրիտ փոխանցվեն բնօրինակի բոլոր մանրամասները՝ մինչև հայկական ավանդական զարդանախշերը, գույներն ու խորհրդանիշները քարտեզների վրա։ «ՌՈՒՑՈԳ-Ինվեստ» նախագծային-կոնստրուկտորական բյուրոյի ղեկավար Զազա Վերուլաշվիլին, ով գլխավորում էր այդ աշխատանքը, խոստովանում է, որ հիացած է եղել հրատարակության եզակի գեղարվեստական ձևավորմամբ. երբ նա առաջին անգամ տեսել է հին ատլասը, ժամերով զննել է յուրաքանչյուր էջը՝ հիանալով դրանց գեղեցկությամբ։

Վերուլաշվիլու խոսքով՝ իտալացի պահապաններին հաջողվել էր պահպանել բնօրինակը, սակայն ժամանակն այնուամենայնիվ իր հետքն էր թողել. բազմաթիվ էջեր վնասվել կամ կորել էին, քանի որ նույնիսկ ամենադիմացկուն թուղթը չի կարող դիմակայել ժամանակի անողոք ընթացքին։ Այժմ, վերականգնումից և վերահրատարակումից հետո, «ատլասի երկու հարյուր էջերից գրեթե յուրաքանչյուրը կարող է շրջանակվել և դառնալ քարտեզագրական արվեստի ինքնուրույն ստեղծագործություն»։

Ռուսաստանի ԳԱ Էթնոլոգիայի և մարդաբանության ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսեյ Զագրեբինը ընդգծեց Խանզադյանի աշխատանքի գլոբալ նշանակությունը, նշելով, որ նա եղել է իր ժողովրդի ինքնության հիմնաքարը դրած գիտնականներից մեկը։

Ատլասի նոր կյանքը

Երեկոյի ավարտին վերահրատարակված ատլասի օրինակները նվիրաբերվեցին Ռուսաստանի մի շարք առաջատար թանգարանների, գրադարանների և գիտական հաստատությունների։ Դրանց թվում են՝ Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Աշխարհագրության ինստիտուտը, Պետական արևելյան թանգարանը, Ռուսաստանի ազգագրական թանգարանը, Ռուսաստանի պետական գրադարանը, Մոսկվայի Ն.Ա. Նեկրասովի անվան գրադարանը, Արևելյան գրականության կենտրոնը և Ռուսաստանի պատմական ընկերությունը։ Այս հաստատությունների ներկայացուցիչները հատուկ ընդգծեցին նոր հրատարակության մշակութային և գիտական մեծ կարևորությունը։

Ռուսաստանի ազգագրական թանգարանի գիտական ուղղության ղեկավար Օլգա Ստարոստինան ատլասը անվանեց «պատմական և ազգագրական քարտեզագրության հրաշալի աղբյուր, որը ներկայացնում է պատմության մեծ ու նշանակալի շերտ»։

Նեկրասովի անվան Կենտրոնական գրադարանի գլխավոր տնօրեն Եկատերինա Սվետլիչնայան նշեց. «Մենք Մոսկվայի ամենամեծ հանրային գրադարանն ենք, մեզ մոտ ամեն օր հարյուրավոր մարդիկ են գալիս։ Այս հրատարակությունը, իհարկե, կզբաղեցնի արժանի տեղ ընթերցասրահում և հասանելի կլինի ուսումնասիրության համար»։

Պետական արևելյան թանգարանի գլխավոր տնօրենի խորհրդական Տատյանա Մետաքսան խոստովանեց, որ հիացած է եղել հրատարակության մասշտաբով. «Երբ ինձ հանձնեցին այս ատլասը, ես այնքան ապշած էի դրա ծավալից ու ծանրությունից, որ նույնիսկ ոչինչ ասել չկարողացա»։ Շնորհակալություն հայտնելով կազմակերպիչներին և բոլոր նրանց, ում շնորհիվ լույս է տեսել այս բացառիկ գործը, նա խոստացավ․ «այս հրաշալի գիրքը կզարդարի մեր գիտական գրադարանը, և թանգարանի յուրաքանչյուր այցելու կարող է գալ ու ծանոթանալ դրան»։

Այժմ Հայաստանի պատմական ատլասը նոր կյանք է սկսում հանրային խոշոր հաստատությունների հավաքածուներում և հասանելի է ընթերցողների լայն շրջանակի համար։

Նշենք, որ քարտեզը նվիրվել է նաև Երևանում գտնվող ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովին՝ Սլավոնական համալսարան նրա այցելության ընթացքում:

Տասնամյակներ անց վերածնված Զատիկ Խանզադյանի ատլասը ոչ միայն տեղ զբաղեցրեց պահոցների դարակներում, այլև կրկին պահանջված է ու ուղղված դեպի ապագան։ Դրա էջերը, ինչպես և շնորհանդեսի ընթացքում հնչած խոսքերը, ողջ աշխարհին հիշեցնում են հայ ժողովրդի արժանապատվության, պատմական հիշողության մեծ ուժի մասին, որը կարող է միավորել սերունդներին և ոգեշնչել նոր ձեռքբերումների։

ԱՇՈՏ ՊՈՂՈՍՅԱՆ