Վաշինգտոնում ստորագրված հուշագիրն ու ի՞նչ է ստանում Հայաստանը. Yerevan Online Mag.-ի մեծ ռեպորտաժը

09.08.2025, ԱՄՆ, ԱՇՈՏ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

Օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում, Սպիտակ տանը, ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի ներկայությամբ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը ստորագրեցին երկար սպասված խաղաղության համաձայնագիրը՝ համատեղ հայտարարությամբ վերջ դնելով քառասնամյա հակամարտությանը։

ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարները երդվյալ թշնամիներից վերածվեցին բանակցող գործընկերների։ Նրանք Վաշինգտոնում առաջին անգամ հանդիպեցին ԱՄՆ նախագահ Թրամփի անմիջական մասնակցությամբ՝ ստորագրելու «Խաղաղության ճանապարհի» մասին համատեղ հռչակագիր։ Բացի այդ, ստորագրվեցին նաև երկկողմ փաստաթղթեր ԱՄՆ-Հայաստան և ԱՄՆ-Ադրբեջան համագործակցության վերաբերյալ՝ ուղղված էներգետիկայի, տեխնոլոգիաների և տնտեսության ոլորտներում կապերի խորացմանը։ Թեև այդ հուշագրերի մանրամասները դեռևս հրապարակայնորեն հայտնի չեն, պաշտոնական աղբյուրները նշում են, որ դրանք նպատակ ունեն Ամերիկայի աջակցությամբ «ամբողջությամբ բացահայտելու Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի ներուժը»։

Նախագահ Թրամփը, ով իր երկրորդ պաշտոնավարման առաջին ամիսներից ակտիվորեն փորձում է իրեն ներկայացնել որպես գլոբալ խաղաղարար, այս հանդիպումը բնութագրեց որպես «պատմական խաղաղության վեհաժողով»։ Ստորագրման հանդիսավոր արարողության ժամանակ, որտեղ Թրամփը կանգնած էր Ալիևի և Փաշինյանի կողքին, նա հպարտորեն հայտարարեց․ «Նրանք 35 տարի կռվել են, իսկ հիմա նրանք ընկերներ են և երկար ժամանակ ընկերներ կմնան»։ Հայկական կողմի նախաձեռնությամբ նոր բացվող միջանցքը կոչվել է «Թրամփի երթուղի» (TRUMP Route for International Peace and Prosperity, TRIPP)՝ ի պատիվ ԱՄՆ նախագահի։ Թրամփն անձամբ նշեց, որ դա մեծ պատիվ է իր համար, սակայն ընդգծեց, որ «ես չեմ խնդրել այդպես կոչել», և որ անվան գաղափարը եկել է հայկական կողմից։ Ե՛վ Հայաստանի, և՛ Ադրբեջանի ղեկավարները շնորհակալություն հայտնեցին Թրամփին հակամարտության ավարտին նպաստելու համար և նույնիսկ հայտարարեցին, թե նրան կառաջադրեն Նոբելյան խաղաղության մրցանակի։ Միևնույն ժամանակ, նկատելի է, որ Թրամփի այս հաղթանակը տարածաշրջանում անշուշտ մտահոգել է Մոսկվային, որը երկար տարիներ հանդես էր գալիս որպես գլխավոր միջնորդ և ներկայում ստիպված է ընդունել իր ազդեցության նահանջը Հարավային Կովկասում։

Խաղաղության համաձայնագրի առանցքային բաղադրիչներից մեկը դարձավ երկար վեճերի առարկա հանդիսացած տրանսպորտային միջանցքի հարցը։

Ադրբեջանը տարիներ շարունակ պահանջում էր ապահովել ուղիղ ճանապարհ իր հիմնական տարածքից դեպի Նախիջևանի անկլավ՝ անցնելով Հայաստանի հարավով (այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցք», որը հատում է Սյունիքի մարզը)։ Այդ 32 կմ երկարությամբ ուղին հնարավորություն կտա Ադրբեջանին մայրցամաքային տարածքից անմիջապես կապվել դաշնակից Թուրքիայի հետ՝ առանց Իրանի կամ Վրաստանի տարածքով շրջանցելու։ Ադրբեջանի համար սա ռազմավարական ձեռքբերում է․ որպես նավթագազային խոշոր արտադրող, Բաքուն այս ճանապարհով ստանում է ավելի կարճ ելք դեպի Թուրքիա և Եվրոպա՝ իր էներգակիրների արտահանման համար։ Հենց այս պահանջն էր նախկինում մշտապես խոչընդոտում խաղաղության բանակցություններին, քանզի Հայաստանը կտրականապես դեմ էր արտատարածքային «միջանցքի» գաղափարին՝ դա որակելով ինքնիշխանության խախտում։

Վաշինգտոնյան նոր պակտով գտնվել է այս խնդրի լուծումը, որը միաժամանակ և՛ աննախադեպ է, և՛ հակասական։ Համաձայնությունը նախատեսում է, որ Հայաստանը թույլատրում է ԱՄՆ-ին ստանալ բացառիկ իրավունքներ իր հարավով անցնող այդ ճանապարհի կառուցման, կառավարման և զարգացման համար՝ 99 տարի ժամկետով։ Այս համագործակցությունը, որն անգլախոս միջավայրում ստացել է «TRIPP» տառային հապավումը, փաստորեն ենթադրում է, որ ճանապարհի կառավարումն իրականացնելու է ամերիկյան և միջազգային ընկերությունների կոնսորցիումը։ ՀՀ իշխանությունները շեշտում են, որ «Թրամփի երթուղին» կարգավորվելու է հայկական օրենսդրության շրջանակներում և չի դիտարկվում որպես արտատարածքային միջանցք։ Համաձայն ամերիկյան աղբյուրների՝ ԱՄՆ-ն վարձակալելու է այս հողաշերտը և փոխանցելու է ենթակառուցվածքների ստեղծման կոնսորցիումին, որը կկառուցի այնտեղ երկաթուղի, ավտոմայրուղի, նավթամուղ-գազամուղներ և մալուխային կապուղիներ։ Նպատակն է ոչ միայն ապրանքների, այլև ապագայում մարդկանց ազատ տեղաշարժի հնարավորություն ընձեռել այդ ուղիով։ Կարևոր է նշել, որ ԱՄՆ կառավարությունը զերծ է մնում ուղիղ ֆինանսավորումից․ ճանապարհի կառուցման ծախսերը պետք է հոգան մասնավոր ներդրողներն ու շահագործողները։ Արդեն հայտնի է, որ առնվազն ինը ընկերություն (ներառյալ երեքը՝ ամերիկյան) հետաքրքրություն է ցուցաբերել միջանցքի զարգացման նկատմամբ։

Ամենաշատ հարցեր առաջացնող պահերից մեկը Հայաստանի հասարակության համար հենց այս միջանցքի ինքնիշխան կարգավիճակն է։ Տարիներ շարունակ պաշտոնական Երևանը պնդում էր, որ ցանկացած ուղի պետք է գործի իր լիարժեք տիրապետության և օրենքների ներքո՝ Հայաստանի մաքսային և անձնագրային վերահսկողությամբ, մինչդեռ Բաքուն պահանջում էր անվերահսկելի, ազատ միջանցք՝ առանց հայկական մաքսակետերի։ Նոր պայմանավորվածության համաձայն՝ կարծես թե ընդունվել է մի փոխզիջում, որտեղ ճանապարհը իրավական առումով մնում է Հայաստանի տարածք (այն կգործի ՀՀ օրենսդրության համաձայն), սակայն դրա օպերատիվ կառավարումն ու վերահսկումն իրականացնելու է ոչ թե հայկական կողմը, այլ ԱՄՆ-ի հովանու ներքո գործող մասնավոր կոնսորցիումը։ Սա նշանակում է, որ փաստացի ադրբեջանցի անձինք և բեռներ կարող են անցնել Սյունիքով առանց անմիջական հայկական ստուգումների, ինչը բավարարում է Ադրբեջանի՝ անխափան տարանցման վերաբերյալ պահանջը։ Հայկական իշխանությունները, այնուամենայնիվ, ընդգծում են, որ ճանապարհով անօրինական բեռների կամ անձանց տեղափոխումը չի թույլատրվելու, և որ Հայաստանի ինքնիշխան իրավասությունը պահպանվում է, թեկուզ միջանցքի անցակետերում ֆիզիկապես հայ սահմանապահներ չեն լինելու։

Ակնհայտ է, որ այս նորարարական լուծումը փորձ է՝ հավասարակշռելու կողմերի պահանջները․ Բաքուն ստանում է երկար փափագած անկաշկանդ կապը Նախիջևանի հետ, իսկ Երևանը՝ երաշխիք, որ ճանապարհը չի անցնի Ադրբեջանի լիակատար վերահսկողության տակ, այլ կլինի միջազգային (ամերիկյան) վերահսկողության ներքո՝ հայկական իրավական դաշտում։ Չնայած պաշտոնական ձևակերպումն այսպիսին է, շատ հայ վերլուծաբաններ հարցադրում են՝ արդյո՞ք սա փաստացի տարբերվում է Ադրբեջանի պահանջած «միջանցքից», թե պարզապես անվանափոխված տարբերակ է, որտեղ մեր երկրին վիճակված է սահմանափակ կարգավորողի դեր։

Պայմանագրով նախատեսվում է, որ Հայաստանը և Ադրբեջանը ճանաչում են միմյանց տարածքային ամբողջականությունը և հաստատում են դիվանագիտական հարաբերություններ։ Սա նշանակում է, որ 2020 թվականի վեցշաբաթյա պատերազմից և 2023 թվականի Ղարաբաղի լիակատար անկումից հետո երկու երկրները վերջապես հաստատում են, որ այլևս տարածքային պահանջներ չունեն միմյանց նկատմամբ։ Այդ հիմքի վրա ծրագրվում է վերաբացել փակ սահմանները և տարածաշրջանային հաղորդակցությունները, որոնք փակ էին գրեթե 30 տարի։ Մասնավորապես, ակնկալվում է, որ Թուրքիան և Ադրբեջանը կվերաբացեն իրենց սահմանները Հայաստանի հետ, ինչը հսկայական շրջադարձ է երկրի տնտեսության համար։ 1990-ականներից ի վեր շրջափակված Հայաստանին սա կնձեռի ելք դեպի Թուրքիայի շուկա, նավահանգիստներ և ներդրումներ, ինչպես նաև կմիավորի երկիրը տարածաշրջանային տրանսպորտային նախագծերին։ Դեռևս մինչ այս համաձայնագիրը վարչապետ Փաշինյանը շեշտում էր, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորումն առաջնային նպատակ է, և հունիս ամսին նա պատմական այց կատարեց Թուրքիա՝ որպես անկախ Հայաստանի առաջին ղեկավար, ինչը հող նախապատրաստեց երկխոսության համար։ Այժմ, համաձայն վերլուծաբանների, այս խաղաղության պայմանագիրը կարող է Հայաստանը վերածել Եվրոպան Ասիային կապող կարևոր օղակի․ երկրի տարածքով անցնող, դեռ խորհրդային տարիներից մնացած երկաթուղիներն ու ավտոճանապարհները կարող են կյանքի կոչվել և դառնալ նոր «Մետաքսի ճանապարհի» մասնիկը, ինչը զգալիորեն կդյուրացնի միջազգային բեռների հոսքը Հարավային Կովկասով։ «Հայաստանի համար սա կարող է երաշխավորել կայունություն և թույլ տալ մուտք գործել թուրքական շուկա ու նավահանգիստներ, ինչպես նաև ընդգրկվել կարևոր տարածաշրջանային տրանսպորտային միջանցքներում», – գնահատում է տարածաշրջանային փորձագետ Օլեսյա Վարդանյանը։ Նրա խոսքով, եթե խաղաղությունն ամրապնդվի, Հայաստանն ի վիճակի կլինի իր շահեկան աշխարհագրական դիրքն օգտագործել՝ դառնալու Եվրոպան Ասիային կապող նոր ուղիների առանցք, ինչը լուրջ խթան կլինի տնտեսության զարգացման համար։

ԱՄՆ ներգրավվածությունը Հարավային Կովկասում նոր էջ է բացում։ Վաշինգտոնը ոչ միայն միջնորդեց այս խաղաղությանը, այլև փոխարենը ստացավ աշխարհաքաղաքական արժեքավոր արդյունք՝ ռազմավարական միջանցք Հայաստանում, որը փաստացի դուրս է Ռուսաստանի վերահսկողությունից։ Սա առաջին դեպքերից է, երբ հետխորհրդային տարածքում սառեցված մի հակամարտություն լուծում է ստանում առանց Մոսկվայի, այն էլ՝ ԱՄՆ-ի ուղիղ միջամտությամբ։ Հատկանշական է, որ համաձայնագիրը նախատեսում է, որ և՛ Երևանը, և՛ Բաքուն պաշտոնապես դիմում են ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարմանն ու առաքելության ավարտին։ Սա խորհրդանշական է, քանի որ Մինսկի խումբը՝ ՌԴ, ԱՄՆ և Ֆրանսիայի համանախագահությամբ, տասնամյակներ շարունակ առաջնորդել էր Արցախի հարցի բանակցությունները։ Այժմ, երբ Ադրբեջանը ռազմի դաշտում ուժով լուծել է այդ հարցը, այդ ձևաչափն այլևս համարվում է անիմաստ, և նույնիսկ Ալիևը Սպիտակ տանը հայտարարեց Մինսկի խմբի «վախճանի» մասին։ Փոխարենը, ԱՄՆ-ն ստանձնում է անվտանգության նոր դեր։

Թեև պաշտոնապես խոսք չի գնում Հայաստանի համար ԱՄՆ-ի կողմից կոշտ անվտանգության երաշխիքների մասին (օրինակ՝ ռազմաբազայի տեղակայում կամ պաշտպանական դաշինք), Սպիտակ տան բարձրաստիճան պաշտոնյաները հայտնել են, որ այս համաձայնագրով Վաշինգտոնը մեծացնում է տարածաշրջանում իր ներկայությունն ու ազդեցությունը, ինչը կանխարգելիչ դեր կունենա նոր պատերազմից խուսափելու համար։ Նշանակալի որոշում է նաև ԱՄՆ-ի կողմից Ադրբեջանի նկատմամբ գործող սահմանափակումների թուլացումը․ ավելի քան 30 տարի Ամերիկայի օրենքները («Ազատության աջակցության ակտի» 907-րդ բանաձևը) արգելում էին Ադրբեջանին ուղիղ ռազմական օգնություն տրամադրել Արցախյան հակամարտության պատճառով։ Այժմ Թրամփի վարչակազմը հայտարարեց, որ չեղարկում է այդ սահմանափակումները՝ թույլ տալով պաշտպանական համագործակցության ընդլայնում Բաքվի հետ։ Սա Բաքվի համար մեծ քաղցրապատառ է, որով Վաշինգտոնը ձգտում է նրան հետ պահել Ռուսաստանի գիրկը խորասուզվելուց։ Այժմ այդ արգելքը հանվում է՝ ի նշան Բաքվի հետ նոր էջ բացելու և, հավանաբար, որպես պարգև՝ խաղաղության համաձայնությանը գալու համար։ Միաժամանակ, ԱՄՆ-ն նաև Հայաստանի հետ է ստորագրել համապատասխան հուշագրեր՝ հավանաբար անվտանգության և պաշտպանական ոլորտում համագործակցությունը խորացնելու նպատակով․ դեռևս սեպտեմբերին հայտարարվել էր, որ ԱՄՆ-ն և Հայաստանը կանցկացնեն համատեղ զորավարժություն՝ «Eagle Partner 2025» անվամբ, ինչը ևս վկայում է Հայաստանի տարածքում ամերիկյան ռազմական ներգրավվածության աճի մասին։

Թեև պաշտոնական Երևանը ներկայացնում է Վաշինգտոնում ձեռք բերված պայմանավորվածությունները որպես խաղաղության պատմական շանս, բազմաթիվ հայեր, հատկապես Սփյուռքում և ընդդիմադիր շրջանակներում, անհանգիստ ու դժգոհ են որոշ կետերից։ Ամենամեծ մտահոգություններից մեկն այն է, որ այս համաձայնագիրը ոչինչ չի ասում Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված հայերի մասին։ 2023 թվականի սեպտեմբերյան ադրբեջանական հարձակման արդյունքում Արցախի 120,000 հայ բնակչությունը փախավ Հայաստան՝ թողնելով իր հայրենիքը։ Այժմ ստորագրված փաստաթղթերում ոչ մի հատուկ դրույթ նախատեսված չէ այդ տեղահանվածների անվտանգության կամ նրանց հայրենիք վերադառնալու իրավունքների վերաբերյալ։ Նույնպես չլուծված է մնում հայ գերիների և պահվող անձանց խնդիրը, որոնք պատերազմի ավարտից հետո դեռևս Ադրբեջանում են։ Այս հանգամանքը խորը հիասթափություն է առաջացրել շատերի մոտ, հատկապես Ամերիկայի հայ համայնքում։ Հայ-ամերիկյան ամենաազդեցիկ կազմակերպություններից մեկի՝ Հայ դատի հանձնախմբի ծրագրերի տնօրեն Ալեքս Գալիցկին ընդգծել է․ «Իսկական խաղաղությունը պետք է հիմնվի արդարության և Ադրբեջանի կողմից մարդու իրավունքների շարունակվող խախտումների համար հաշվետվողականության վրա․ այս հարցերը չպետք է մղվեն հետին պլան։ Մի գործարք, որը պարգևատրում է Ադրբեջանի ագրեսիան, խարխլում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը և արդարադատությունից զրկում արցախահայությանը, ապագայում միայն կբարդացնի այս կենսական նշանակության իրավունքների հարցերի լուծումը»։ Բացառված չէ, որ հենց այդ պատճառով էլ խաղաղության այս գինը շատերը համարում են չափազանց ծանր զիջում։

Հայաստանի ներսում քննադատները հարց են բարձրացնում՝ արդյո՞ք Սյունիքով միջանցք տրամադրելով (թեկուզ իշխանությունները խուսափում են օգտագործել «միջանցք» բառը) մեր երկիրը երկարաժամկետում չի վտանգում իր տարածքային ամբողջականությունը։ Ժամանակին վարչապետի մամուլի քարտուղարը վստահեցնում էր, թե «Հայաստանը երբեք չի համաձայնի միջանցքային լուծումների», սակայն այժմ գործնականում հաստատվում է հենց այդպիսի լուծում՝ թեկուզ այլ ձևաչափով։ Ընդդիմադիր քաղաքական գործիչները պնդում են, որ սա վատ նախադեպ է, որով Ադրբեջանը կարող է աստիճանաբար փորձել մեծացնել իր ազդեցությունը Սյունիքում։ Մյուս կողմից, կան մտավախություններ, որ նոր պայմանավորվածությամբ Հայաստանը մտնում է գերտերությունների մրցակցության դաշտ։ Ռուսաստանը, որն ունի ռազմակայան Գյումրիում, ակնհայտորեն դժգոհ է իրեն շրջանցելու փաստից։ Մոսկվայում այս զարգացումները գնահատվում են որպես իր ավանդական դաշնակցի թիկունքին հասցված հարված․ ռուսական մամուլն արդեն մատնանշում է, որ ԱՄՆ-ը «խլեց» Զանգեզուրի միջանցքը և տանում է Հայաստանը դեպի Արևմուտք։ Չի բացառվում, որ Կրեմլը կփորձի խոչընդոտել համաձայնագրի ամբողջական իրականացմանը՝ օգտագործելով Հայաստանի ներսի իրեն համակիր ուժերին կամ խաղարկելով Լեռնային Ղարաբաղի հարցի չլուծված կողմերը։ Նույն կերպ մտահոգ է տարածաշրջանային մեկ այլ խոշոր խաղացող՝ Իրանը։ Թեհրանը նախկինում բազմիցս հայտարարել էր, որ թույլ չի տա «Իրանի սահմանների փոփոխություն» Սյունիքում և ադրբեջանա-թուրքական միջանցքի գաղափարը դիտարկել է որպես վտանգ իր ազգային անվտանգության համար։ Այժմ, երբ միջանցքը ենթակա է լինելու ամերիկյան վերահսկողության, Իրանի համար դա գուցե ավելի նախընտրելի է, քան թուրքական զորքերի ներկայությունն իր հյուսիսային սահմանին, սակայն, ամեն դեպքում, Իրանը զգուշավոր կմոտենա՝ բողոքելով տարածաշրջանում «օտար ուժերի» (այս դեպքում՝ ԱՄՆ-ի) ներկայության աճի դեմ։

Հայաստանի հասարակության շրջանում զգացողությունները խառն են։ Մի կողմից՝ կա թեթևացում, որ վերջապես խաղաղություն կլինի և նոր պատերազմ չի սկսվի, հատկապես 2022-23 թվականների սահմանային թեժ բախումներից և Արցախյան վերջին աղետալի իրադարձություններից հետո։ Խաղաղության հեռանկարը, սահմանների բացումն ու տնտեսական զարգացման խոստումը շատերի համար երկար սպասված լույսն են թունելի վերջում։ Մյուս կողմից՝ նկատվում է դառը հեգնանք և ցավ այն փաստի կապակցությամբ, որ այս խաղաղությանը հնարավոր եղավ հասնել միայն այն բանից հետո, երբ Հայաստանը գնաց ծանր զիջումների։ Շատերը հարց են տալիս՝ «Արդյո՞ք սա հաղթանակ է, թե՞ պարտադրված խաղաղություն»։ Խաղաղություն, որը գուցե հաստատում է Հայաստանի այսօրվա սահմանները, սակայն չի պաշտպանում հայության իրավունքներն Արցախում և թույլ է տալիս Ադրբեջանին ստանալ այն, ինչին չէր հաջողվել հասնել բանակցություններով, բայց հաջողվեց ուժի կիրառմամբ։

Վաշինգտոնյան հանդիպումը, անկասկած, դարձավ նոր ուղենիշ տարածաշրջանի պատմության մեջ։ Հայաստանը, Ադրբեջանը և ԱՄՆ-ն միասին ստորագրեցին փաստաթղթեր, որոնք մեկընդմիշտ փոխում են ուժերի հաշվեկշիռը Հարավային Կովկասում։ Խաղաղության համաձայնագրի ամբողջական կյանքի կոչմանը դեռ պետք է սպասել․ առջևում դժվարին քայլեր կան, ինչպիսիք են սահմանազատման վերջնական պայմանագիրը, միջանցքի շինարարական ծրագրի իրագործումը, ինչպես նաև հասարակությունների հոգեբանական հաշտեցումը։ Պաշտոնական Երևանը հայտարարում է, որ ընտրել է «խաղաղության դարաշրջանի» ուղին՝ հանուն ներկա և գալիք սերունդների անվտանգության ու բարօրության։ Իր խոսքում Փաշինյանը Վաշինգտոնում ասաց․ «Մենք հիմք ենք դնում, որպեսզի գրվի ավելի լավ պատմություն, քան այն, ինչ ունեինք անցյալում»։ Սակայն այդ նոր պատմության որակը կախված կլինի նրանից, թե որքանով կկարողանա Հայաստանն օգտագործել այս համաձայնագրի ընձեռած հնարավորությունները և միևնույն ժամանակ պահպանել իր ազգային շահերը։ Խաղաղությունն եկել է, բայց արդյո՞ք այն արդար է և արժանապատիվ, թե՞ պարզապես հարկադրանք է ուժի դիրքերից․ այս հարցը դեռ բաց է շատերի մտքում։ Փաստն այն է, որ Հայաստանը մի ծանր էջ փակեց և մտավ նորի մեջ՝ լի ինչպես հույսերով, այնպես էլ անկանխատեսելի մարտահրավերներով։ Կորցրածի և ստացածի հաշվեկշիռը դեռ երկար կվիճարկվի հայկական իրականությունում։ Բայց այսօր, գոնե թղթի վրա, պատերազմն ավարտված է, և աշխարհը տեսավ երեք առաջնորդների ձեռնարկած քայլը դեպի խաղաղություն՝ Հայաստանի համար դժվար, Ադրբեջանի համար հաղթական և Ամերիկայի համար՝ ռազմավարական։ Ժամանակը ցույց կտա, թե ինչպիսի արդյունքներ ու հետևանքներ այս ամենը կբերի մեր երկրին։