Էլվիրա Ուզունյան (1934–2025). հիշում և լսում ենք հայկական երբեմնի փառավոր օպերայի արեգակին, ով այսօր հանգեց Բոստոնում

28.05.2025

Երևանյան օպերայի լեգենդար երգչուհի, քնարական կոլորատուր սոպրանո և դերասանուհի Էլվիրա Գրիգորի Ուզունյանը, ծնված 1934 թվականի դեկտեմբերի 6-ին Թիֆլիսում, իր մահկանացուն կնքեց 2025 թվականի մայիսի 28-ին Բոստոնում՝ կյանքի 91-րդ տարում։ Նրա մահվան լուրը խոր վշտով ընդունվեց ամբողջ հայկական աշխարհում․ կյանքից հեռացավ արվեստի մի վառ աստղ, որը համարվել է հայկական օպերային արվեստի ամենանշանավոր դեմքերից։ Էլվիրա Ուզունյանը ճանաչված էր որպես եզակի տաղանդ՝ հնչեղ ձայնով ու բեմական վարպետությամբ, որոնք խոր հետք են թողել հայ երաժշտության պատմության մեջ։ Որպես Օպերայի և բալետի թատրոնի ամենասիրված մեներգչուհիներից մեկը՝ նա տասնամյակներ շարունակ գերել է հանդիսատեսին իր փառահեղ երգեցողությամբ և անզուգական դերակատարումներով։

Վաղ տարիները և երաժշտական կրթությունը

Էլվիրա Ուզունյանը ծնվել է արվեստասեր հայ ընտանիքում՝ Թիֆլիսում։ Երիտասարդ տարիքից երաժշտությունն առանձին աշխարհ էր նրա համար։ Նա ուսանել է Թիֆլիսի թիվ 4 երաժշտական ուսումնարանում՝ վոկալի բաժնում, միաժամանակ ընդունվելով նաև Ա. Պուշկինի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ՝ պատմության ֆակուլտետ։ Չնայած պատմաբանի մասնագիտությանը, երգն էր նրա իրական կոչումը։ Ինչպես հետագայում ինքն էր խոստովանում՝ «պատմությունն իմ մասնագիտությունն էր, բայց երգը՝ իմ կոչումը»։

1963 թվականին Ուզունյանն ավարտեց Վանո Սարաջիշվիլիի անվան Թբիլիսիի պետական կոնսերվատորիան՝ գերազանց առաջադիմությամբ՝ ստանալով ակադեմիական բարձրագույն կրթություն երգեցողության գծով։ Սակայն նրա պրոֆեսիոնալ բեմելը կայացավ դեռ մինչ այդ՝ ուսանողական տարիներին։ 1962 թվականին նա առաջին անգամ ելույթ ունեցավ Երևանի Ալեքսանդր Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոնի բեմում՝ դառնալով թատրոնի մեներգչուհի։

Նրա բացառիկ տաղանդը, սքանչելի ձայնային տվյալներն ու բեմական արտահայտչականությունը այնքան տպավորիչ էին, որ դեռևս կոնսերվատորիան չավարտած՝ նա արդեն հրավիրվել էր Օպերայի թատրոն՝ որպես մենակատար։ Այս նշանակալի քայլն ազդարարեց Ուզունյանի երկարամյա և փայլուն կարիերայի սկիզբը։

Օպերային բեմի աստղը Երևանում

1960-ականների կեսերից սկսվում է Էլվիրա Ուզունյանի պայծառ վերելքը հայաստանյան օպերային բեմում։ Երևան տեղափոխվելուց հետո նա արագորեն դարձավ Օպերայի թատրոնի հանդիսատեսի սիրելի համաստեղություններից մեկը՝ իր գեղեցկությամբ, բեմական հմայքով և հիասքանչ ձայնով։ Նրա երևանյան նորամուտը կայացավ Վիոլետտայի դերերգով՝ Վերդիի «Տրավիատայում», որը նշանավորվեց երիտասարդ երգչուհու առինքնող ձայնով և վառ դերասանական խաղով։ Հեղինակավոր դիրիժոր Հակոբ Ոսկանյանն ուշագրավ կերպով ասել է․ «Էլվիրան դարձավ բեկում հայկական օպերայում. նա՝ սոպրանո լինելով, չէր վախենում խիզախել և զարմացրեց մեզ իր կատարումներով»։ Իրոք, Ուզունյանը նոր շունչ և որակ բերեց մեր օպերային բեմ՝ համադրելով վոկալ վարպետությունն ու արտահայտիչ դերասանական խաղը՝ զգալիորեն փոխելով հանդիսատեսի ընկալումները օպերային արվեստի հանդեպ։

Ուզունյանի ամենանշանավոր դերակատարումներից է Անուշը՝ Արմեն Տիգրանյանի համանուն օպերայից։ Այս դերերգը մինչ այդ ասոցացվում էր հայկական օպերայի մյուս լեգենդների՝ Հայկանուշ Դանիելյանի և Գոհար Գասպարյանի հետ։ Բայց երբ երիտասարդ Էլվիրան ստանձնեց լեռնցի աղջկա այս կերպարը, նա համարձակորեն կոտրեց բեմական բազմաթիվ կարծրատիպեր։ Իր անզուգական ձայնով և կերպարի նուրբ հոգեբանությամբ Ուզունյանը Անուշին ներկայացրեց նոր լույսի տակ՝ բացահայտելով նրա թեթևությունն ու նազանքը, միաժամանակ՝ հոգու ազատությունն ու ներքին հմայքը։

Հանդիսատեսը շունչը պահած հետևում էր նրա յուրաքանչյուր նոտային, որոնք թափանցում էին սիրտ ու հոգի՝ փոխանցելով Անուշի սիրո և տառապանքի ամբողջ ուժը։ Արվեստի քննադատները միաբերան արձանագրեցին՝ Ուզունյանի Անուշը բացառիկ երևույթ էր։ Արվեստաբան Սերգեյ Առաքելյանը գրել է, որ Ուզունյանը լավագույն Անուշներից էր հայկական օպերայի պատմության մեջ, իսկ ակադեմիկոս Լևոն Հախվերդյանը նրա մարմնավորումը համարել է այդ դերերգի բարձրագույն կատարումը։

Բացի Անուշից՝ Էլվիրա Ուզունյանի ռեպերտուարը ներառում էր ինչպես հայկական, այնպես էլ արևմտյան և ռուսական դասական օպերաներ։ Նա վարպետությամբ է մարմնավորել Վերդիի Վիոլետտան («Տրավիատա») և Ջիլդան («Ռիգոլետտո»), Ռոսսինիի Ռոզինան («Սևիլյան սափրիչ»), Դոնիցետիի Լյուչիան («Լյուչիա դի Լամերմուր»), Ռիմսկի-Կորսակովի Մարֆան («Թագավորի հարսնացու»), Չուխաջյանի Օլիմպիան («Արշակ Բ») և շատ այլ նշանավոր կերպարներ։ Նրա դերացանկում ընդգրկված էին նաև ժամանակակից ստեղծագործություններ․ նա կատարել է Նազիկի պարտիան Գեղունի Արմենյանի «Կործանում» օպերայում և Աննայի դերը Ալեքսանդր Հարությունյանի «Սայաթ-Նովա»-ում՝ ապացուցելով, որ վարպետորեն յուրացնում է նաև նոր երաժշտական լեզուն։

Նշանավոր է նաև այն, որ Ուզունյանը հանդես է եկել վրացական օպերային բեմում՝ մարմնավորելով Մարոյի կերպարը Զաքարիա Փալիաշվիլու «Դաիսի» օպերայում։ Իր բազմազան ռեպերտուարի, տեխնիկական վարպետության և երաժշտական նրբաճաշակության շնորհիվ նա վաղուց վաստակել էր բեմի իսկական դիվայի համբավ։ 1978 թվականին նրան շնորհվել է Հայկական ԽՍՀ ժողովրդական արտիստի բարձրագույն կոչումը, իսկ 1985-ին՝ նույն պատիվը Վրացական ԽՍՀ կողմից։ Այս երկու հանրապետությունների կողմից միաժամանակ արժանանալով ժողովրդական արտիստի կոչմանը՝ Ուզունյանը մի եզակի երևույթ դարձավ խորհրդային մշակութային իրականությունում՝ խորհրդանշելով երկու ժողովուրդների՝ հայերի և վրացիների, սերն ու հարգանքը իր արվեստի նկատմամբ։

Դերասանական գործունեությունը կինոյում

Էլվիրա Ուզունյանի տաղանդը դրսևորվել է ոչ միայն օպերային բեմերում, այլև կինոյի աշխարհում։ 1960–1970-ականներից սկսած՝ նա հանդես է եկել մի շարք հայկական ֆիլմերում, որոնցում փոխանցել է իր յուրահատուկ կանացիությունն ու ինտելեկտուալ հմայքը։ Նրա ամենահիշարժան դերերից են Աննայի կերպարը «Մեր ամենօրյա ջուրը» (1976) ֆիլմում և Մարոն՝ «Երիտասարդության ափը» (1969) կինոպատմվածքում, որոնք նվիրված էին հասարակական և երիտասարդական թեմաներին։

Բացի այդ, Ուզունյանը հանդես է եկել «Գառնի» երաժշտական ֆիլմում (1966), «Կրկին հինգ օր» (1978) կինոնկարում, ինչպես նաև նկարահանվել է «Մասնակի դեպք» (1983) դրամայում։ Հայ կինոյի պատմաբանները նշում են, որ նրա արտաքինը և խաղային ոճը էկրանին հաղորդում էին բացառիկ նրբություն, խորություն և ներքին ուժ՝ առանձնացնելով նրան որպես բացառիկ երևույթ խորհրդահայ կինոյում։

Իր դերասանական արվեստով Էլվիրա Ուզունյանը դարձավ այն եզակի երգչուհիներից մեկը, ով կարողացավ նույն հմուտությամբ զուգակցել օպերային վոկալն ու դրամատիկ դերասանությունը՝ ստեղծելով արվեստագետի բազմակողմանի կերպար։ Այդ ունակությունը նրան թույլ տվեց մնայուն հետք թողնել ոչ միայն երաժշտական, այլև կինեմատոգրաֆիական պատմության մեջ։

Ամերիկա տեղափոխությունը և սփյուռքում կատարած առաքելությունը

1990-ականներին Էլվիրա Ուզունյանը տեղափոխվեց Միացյալ Նահանգներ՝ մշտական բնակություն հաստատելով Բոստոնում։ Սակայն օվկիանոսի մյուս կողմում գտնվելը ոչ միայն չխզեց նրա կապը երաժշտության և հայ ազգի հետ, այլև նոր թափով սերմանեց նրա մշակութային առաքելությունը։ ԱՄՆ-ում Ուզունյանը հանդես էր գալիս բազմաթիվ համերգներով՝ մասնակցելով մշակութային միջոցառումների ինչպես Միացյալ Նահանգներում, այնպես էլ այլ երկրներում։ Նա սերտորեն համագործակցում էր ամերիկահայ համայնքի հետ՝ դառնալով սփյուռքում հայ մշակույթի ներկայացուցչական դեմքերից մեկը։

Բոստոնում Ուզունյանն հիմնեց «Օգնենք երիտասարդ տաղանդներին» («Help Young Talents») կազմակերպությունը, որը նպատակ ուներ բացահայտել և խրախուսել երիտասարդ շնորհալի արվեստագետների, ինչպես նաև պահպանել ու փոխանցել հայկական մշակութային ժառանգությունը սփյուռքի պայմաններում։

Այդ նախաձեռնությունը տարիների ընթացքում դարձավ ազդեցիկ հարթակ երիտասարդ երաժիշտների համար՝ կրթվելու, հնչելու և արմատներ պահպանելու։

Չնայած հեռավորությանը, Ուզունյանը իր սրտում մշտապես պահում էր Հայաստանը։ Ինչպես ինքն էր անկեղծացել․ «Թեև ապրում եմ շատ հեռու, բայց ապրում եմ Հայաստանի, Երևանի ու մեր սրբությունների համար»։ Նա պարբերաբար այցելում էր Հայաստան՝ համերգներով ու ստեղծագործական նոր նախաձեռնություններով։ Ցավոք, հայրենիքում նրա այցերն ու ելույթները միշտ չէ, որ արժանանում էին պատշաճ ուշադրության, բայց դա երբեք չհետաձգեց Ուզունյանի նվիրումը. նա շարունակեց իր առաքելությունը նույն հետևողականությամբ։

Արարատից այն կողմ՝ Բոստոնում, նա ստեղծել էր յուրատեսակ «փոքր Հայաստան», որտեղ ամեն բան շնչում էր մեծ Հայրենիքի ոգով։ Միացյալ Նահանգների հայ համայնքը նրան ընդունեց մեծ սիրով ու գնահատանքով։ Շատ երիտասարդ երաժիշտներ մեծացան նրա ստեղծած հոգևոր ու մշակութային միջավայրում, որն աստիճանաբար դարձավ Բոստոնի հայկական մշակութային կյանքի անկյունաքարը։

Ուզունյանի շնորհիվ Բոստոնում ավանդույթ դարձան հայկական երաժշտությանը նվիրված երեկոները, կամերային համերգները, ստեղծագործական հանդիպումներն ու կրթական վարպետաց դասերը։ Այդ միջոցառումների միջոցով նա կամուրջ էր կառուցում հայ և օտար երաժիշտների միջև՝ ամրապնդելով Հայաստան-Սփյուռք մշակութային կապերը։

Հեռու լինելով հայրենիքից՝ Էլվիրա Ուզունյանը մնաց իր ժողովրդի մշակույթի նվիրյալ զինվորը։ Նրա գործունեությունն ամերիկյան հողում դարձավ վառ վկայություն այն ճշմարտության, որ իսկական հայրենասիրությունն ու մշակութային առաքելությունը սահմաններ չեն ճանաչում։

Անձնական գծերը և թողած ժառանգությունը

Էլվիրա Ուզունյանի մեծությունը պայմանավորված էր ոչ միայն նրա արվեստով, այլև բացառիկ մարդկային որակներով։ Բոլոր նրանք, ովքեր ունեցել են երջանկություն ճանաչելու նրան, վկայում են՝ նա օժտված էր անսպառ էներգիայով, ներշնչող հմայքով և կրքոտ ապրումներով, որոնք զգացվում էին թե՛ բեմում, թե՛ առօրյայում։ Տարիների ընթացքում նրա մեջ երբեք չմարեց ստեղծագործելու կրակը, և նրա ձայնն ու բեմական արտահայտչականությունը երբեք չզիջեցին. ընդհակառակը՝ տարիքն ավելացրեց նրա կատարումներին մեղմություն ու խորություն, որոնք էլ ավելի էին հմայում շրջապատողներին։

Ուզունյանի մտերիմները նրան հիշում են որպես բացառիկ բարության, նրբանկատության ու մեծահոգության տեր անձնավորություն։ Նա գիտեր ներել վիրավորանքը, կարեկցանքով լսել դիմացինին և նույնիսկ ամենածանր պահին գտնել հումորի շողը։ Այս որակները նրա արվեստի շարունակությունն էին կյանքում․ բարձր արվեստագետ լինելով հանդերձ՝ նա մնաց պարզապես հոգատար մարդ, ընկեր, ուսուցիչ ու օրինակ սերունդների համար։

Նա երբեք չի հեռացել հասարակական կյանքի ակտիվությունից։ Վստահ էր, որ արվեստը պետք է հասնի ոչ միայն մայրաքաղաքներին, այլև ամենահեռավոր համայնքներին։ Խորհրդային տարիներին Ուզունյանը տարիներ շարունակ շրջագայել է Հայաստանի գյուղերով ու վրացական հայաշատ շրջաններով՝ անվճար համերգներով կենդանի երգի հմայքը հասցնելով մարդկանց, ովքեր գուցե երբեք չէին տեսել օպերային բեմ։ «Ոչ մի ձայնագրություն կամ ռադիոհաղորդում չի կարող փոխարինել կենդանի հնչող մարդկային ձայնին», – հավատացած էր նա, մշտապես կարևորելով իր և լսարանի միջև անմիջական կապը։

Նրա հանրային առաքելության վառ օրինակներից է 1988-ի երկրաշարժի օրերին ձեռնարկած նախաձեռնությունը։ Նա ուղարկեց իր ձեռագործ գորգերը ԱՄՆ՝ աճուրդի հանելու նպատակով, և ստացված ողջ հասույթը նվիրաբերեց աղետից տուժած հայ երեխաներին։ Նրան այս քայլին ոգեշնչել էր մի փոքրիկ ամերիկացի երեխայի ազնիվ արարքը։ Այս պատմությունը միայն մի դրվագ է Ուզունյանի կյանքից, բայց այն խորհրդանշական է՝ խոսում է նրա մեծ սրտի, խոր հայրենասիրության և մարդկային համերաշխության հավատքի մասին։

Էլվիրա Ուզունյանի ստեղծագործական ուղին՝ տևական և փայլուն, ընդհատվեց մահվամբ, սակայն նրա թողած մշակութային ժառանգությունը չի ընդհատվում։ Որպես օպերայի և կինոյի լեգենդ, ով իր արվեստով միավորեց աշխարհասփյուռ հայությանը, Ուզունյանն անջնջելի հետք է թողել թե՛ Հայաստանի, թե՛ Սփյուռքի մշակութային կյանքում։ Նրա ձայնագրությունները՝ ներառյալ դասական օպերային արիաներն ու հայ ժողովրդական երգերի բարձրարվեստ մշակումները, շարունակում են ոգեշնչել նոր սերունդներին։

Մահը փակեց նրա կյանքի վերջին էջը, բայց նրա արվեստը դարձավ այն գրքի սկիզբը, որը սերունդները շարունակում են կարդալ։ Բոստոնում նա ստեղծել էր մի «փոքր Հայաստան», բայց իր էությամբ նա մշտապես մնաց Մեծ Հայաստանի անբաժան հատված։ Աշխարհի որ անկյունում էլ հնչել է նրա երգը, այն դարձել է կամուրջ՝ հյուսված հայկական հոգու և ունկնդրի սրտի միջև։

Եվ այսօր, երբ հրաժեշտ ենք տալիս մեծ արվեստագետին, նրա ձայնը շարունակում է հնչել մեր հիշողության մեջ։ Դա այն երգն է, որն անմահ է, որովհետև լեգենդները չեն մահանում։ Նրանք ապրում են իրենց ստեղծագործությամբ, իրենց փոխանցած սիրով, և մեր մեջ՝ իբրև հավերժ երգող լուսավորություն։