Ինչ է լինում, երբ քանդակագործը Նժդեհ է քանդակում Նիկոլ Փաշինյանից

13.08.2025

Այսօր հայ քանդակագործ Վիգեն Ավետիսը բավականին սկանդալային հայտարարություններ արեց՝ նշելով, թե վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը «երկրորդ Նժդեհն» է, ով «ծնվեց և փրկեց Սյունիքը»՝ իր խոստումով պատերազմը կանխելով: Ավետիսը Վաշինգտոնում ստորագրված վերջին հռչակագիրը համարում է Հայաստանի համար «մեծագույն հաղթանակ» և պնդում է, թե «օգոստոսի 8-ին ծնվեց Հայաստանի Հանրապետությունը», քանզի մինչ այդ այն «մարգինալ պետություն էր, որին ոչ ոք լուրջ չէր ընդունում»: Նրա գնահատմամբ՝ այժմ «ամբողջ աշխարհը ընդունեց, որ կա ՀՀ-ն իր սահմաններով» և այլևս «չենք ցեղասպանվելու»: Միևնույն ժամանակ Ավետիսը գովերգում է ԱՄՆ-ի դերակատարությունը խաղաղության գործում՝ հակադրելով, թե Ռուսաստանին ձեռնտու էր պատերազմը, իսկ ով այս ամենը քննադատում է՝ «ՌԴ-ից հրամաններ ստացող» խառնարարիչ է: Նա նույնիսկ հասնում է մինչև Հռոմի Պապին ու Գարեգին Բ կաթողիկոսին՝ պնդելով, թե Պապը ողջունեց խաղաղությունը, իսկ Հայ Առաքելական եկեղեցու ղեկավարը, լինելով «պրոռուսական», չկանգնեց Փաշինյանի կողքին։

Այս ոգևորաշունչ, սակայն իրականությունից կտրված պնդումները ընդդիմության և լայն հանրության մոտ առաջացրել են ոչ միայն զարմանք, այլև ծաղր ու կոշտ քննադատություն։ Փաշինյանին համեմատել Գարեգին Նժդեհի պես պատմական հերոսի հետ, իսկ փաստացի ծանր պարտությունից հետո կնքված համաձայնագիրը ներկայացնել որպես փառահեղ հաղթանակ՝ նշանակում է անտեսել և՛ պատմական իրականությունը, և՛ ներկա վիճակի սթափ վերլուծությունը։ Ստորև փորձենք փաստերի լույսի ներքո վերլուծել Ավետիսի ակնկալիքներն ու պնդումները՝ ցույց տալու համար, թե որքան անհամատեղելի են դրանք իրականության հետ։

Նախ պարզենք՝ ով էր Գարեգին Նժդեհը, ինչ է արել նա, և որն է Նիկոլ Փաշինյանի գործունեության արդյունքը։ Արդյոք որևէ կերպ կարելի՞ է այս երկու գործիչներին տեղադրել նույն հարթության վրա։ Փաստերը խոսում են իրենց փոխարեն․

1920-21 թվականներին Նժդեհն առաջնորդեց Սյունիքի (Զանգեզուրի) հերոսամարտը՝ հաջողությամբ դիմագրավելով թուրք-թաթարական և ապա՝ խորհրդային ներխուժումներին։ Իր կազմակերպած ինքնապաշտպանության հաղթանակի շնորհիվ Սյունիքը մնաց հայկական պետության կազմում՝ չանցնելով Ադրբեջանին։ Նժդեհը նույնիսկ անտեսեց Երևանի իշխանությունների՝ Զանգեզուրը թողնելու հրամանը և շարունակեց կռիվը մինչև վերջ՝ համոզված լինելով, որ հայրենի հողը հանձնելը հավասարազոր է ազգային ինքնասպանության։ Նժդեհի զորակցությամբ հռչակվեց նույնիսկ Լեռնահայաստանի Հանրապետությունը, որը մինչև վերջ դիմադրեց, ինչի արդյունքում խորհրդային իշխանություններն ի վերջո համակերպվեցին՝ Սյունիքն ընդգրկելով Հայկական ԽՍՀ-ի կազմում (այն դեպքում, երբ Արցախում նման դիմադրություն չեղավ, և այն բռնակցվեց Խորհրդային Ադրբեջանին)։

Նիկոլ Փաշինյանը, ցավոք, մտավ պատմության մեջ ոչ թե տարածքների փրկությամբ, այլ պատմական պարտությամբ։ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմում Հայաստանը կրեց ծանրագույն ռազմական կորուստներ թե՛ մարդկային, թե՛ տարածքային առումով։ Պաշտոնական տվյալներով՝ պատերազմում զոհվեց առնվազն 3,825 հայ զինծառայող, հազարավորներ վիրավորվեցին, իսկ տասնյակ հազարավոր հայ քաղաքացիներ դարձան փախստականներ։ Մասնավորապես, Արցախի բնակչության ավելի քան կեսը (մոտ 90,000 մարդ) պատերազմի հետևանքով դեռ նոյեմբերին տեղահանվեց իր բնակավայրերից։ Պարտության արդյունքում Հայաստանը ստորագրեց նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունը, որով Ադրբեջանի վերահսկողությանը հանձնեց Արցախի տարածքի մեծ մասը և հարակից շրջանները՝ ներառյալ Շուշի քաղաքի կորուստը և պատմական հայկական գյուղերի ամայացումը։ Այն, ինչ Նժդեհը երբեք չարեց՝ հայրենի հողը թշնամուն հանձնելը, կատարվեց Փաշինյանի կառավարման օրոք՝ թեկուզև ծանրագույն պատերազմում պարտվելուց հետո։

Ավետիսը հայտարարում է, թե Փաշինյանը «փրկեց Սյունիքը», բայց իրականությունը մտահոգիչ է։ 2021 թ. մայիսից ադրբեջանական զինուժը խախտել է ՀՀ ինքնիշխան սահմանը և օկուպացրել Սև լճի հարակից տարածքները Սյունիքում, ինչպես նաև դիրքեր գրավել Գեղարքունիքում։ 2022 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանը լայնածավալ հարձակում իրականացրեց հենց Հայաստանի Հանրապետության տարածքի վրա՝ գնդակոծելով Ջերմուկը, Վարդենիսը, Գորիսը և այլ բնակավայրեր, ինչի հետևանքով ունեցանք ավելի քան 200 զինվորական ու քաղաքացիական զոհեր և որոշ հատվածներում տարածքային կորուստներ ՀՀ սահմաններում։ Այսինքն՝ Սյունիքի անվտանգությունն այսօր ապահովված չէ Նժդեհի պես ռազմական հաղթանակով, այլ միայն միջազգային չշրջանակված պայմանավորվածություններով, որոնք Ադրբեջանը պարբերաբար խախտում է։ Եթե Սյունիքում այսօր պատերազմ չկա, դա ամենևին էլ Փաշինյանի զորությամբ կանխված պատերազմ չէ, այլ մեծապես ռուս խաղաղապահների ու միջազգային ներգրավվածության արդյունքում ստեղծված ստատուս-քվո (որը, ի դեպ, շատ փխրուն է)։ Այս ֆոնին Ավետիսի պնդումը, թե «պատերազմ չի լինելու» և Փաշինյանը տեր կանգնեց իր խոսքին, առնվազն վաղաժամ է և ոչ համոզիչ՝ հաշվի առնելով, որ վերջին տարիներին, թեև պատերազմ չի հայտարարվել, Հայաստանի և Արցախի դեմ ռազմական ագրեսիան շարունակվել է ավելի «սողացող» ձևաչափով։

Այստեղից ակնհայտ է դառնում, որ Փաշինյանին Նժդեհ կոչելը պատմական սրբապղծություն է։ Նժդեհը Սյունիքը փրկեց զինված դիմադրությամբ և ոչ մի թիզ հող չզիջելով, մինչդեռ Փաշինյանի իշխանության օրոք հայերը կորցրին ինչպես Արցախի մեծ մասը, այնպես էլ ՀՀ ինքնիշխան տարածքների որոշ հատվածներ։ Նժդեհը մարտի դաշտում գլուխ չէր խոնարհում թշնամու առաջ, իսկ Փաշինյանը պատերազմի ավարտին ստորագրեց այն, ինչ ադրբեջանական կողմը թելադրում էր հրադադարի պայմաններով։ Նժդեհն իր անունը դրոշմել է պատմության մեջ որպես անզիջում պայքարի խորհրդանիշ, իսկ Փաշինյանի անունը շատերի աչքում կապվում է ողբերգական պարտության և հողհանձնման հետ։

Կարճ ասած, Ավետիսի ներկայացրած հավասարման մեջ ոչ մի ընդհանուր բան չկա․ մի կողմում՝ ռազմիկ-հերոս, ով երկրամաս պահեց զենքի ուժով, մյուս կողմում՝ ժամանակակից քաղաքական գործիչ, ում կառավարման ժամանակ երկիրն անկում ապրեց։ Այս իրողություններն ավետիսյան պաթոսով չես չեզոքացնի։

Վիգեն Ավետիսը Վաշինգտոնում օգոստոսի 8-ին ընդունված համատեղ հռչակագիրը դափնիներով է պսակում՝ պնդելով, թե դա Նիկոլ Փաշինյանի մեծ հաղթանակն է, որովհետև «պատերազմ չի սկսվել» և վերջապես «աշխարհը ընդունեց մեր երկրի գոյությունը»։ Փորձենք սառը դիտարկել այդ հռչակագրի բովանդակությունն ու ենթատեքստը և գնահատել՝ ով ում ինչ տվեց ու ինչ ստացավ։

Այդ փաստաթղթով, ըստ հրապարակված տեքստի, Հայաստանը և Ադրբեջանը սկզբունքորեն համաձայնեցին խաղաղության պայմանագրի բովանդակությանը, փոխադարձաբար ճանաչեցին միմյանց տարածքային ամբողջականությունը՝ 1991 թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիմքով, և կարևորեցին սահմանների անխախտելիությունն ու ուժի կիրառման անթույլատրելիությունը։ Ուշագրավ է, որ հռչակագրով կողմերը դիմեցին ԵԱՀԿ-ին՝ լուծարելու Մինսկի խմբի ձևաչափը, այսինքն՝ ֆորմալ առումով փակեցին Արցախի միջազգային բանակցային էջը։ Բացի այդ, Հայաստանը համաձայնվեց ապահովել Ադրբեջանի հիմնական մասի ու Նախիջևանի միջև կապի անխոչընդոտ երթևեկությունն իր տարածքով (այսպես կոչված՝ «միջանցք», բայց հայկական ինքնիշխանությամբ)։ Նույն հռչակագրով նշվում է, որ անհրաժեշտ է ձևավորել «փայլուն ապագա»՝ առանց անցյալի կոնֆլիկտի նախապաշարմունքների, և ընդգծվում է, որ կողմերը մերժում են վրեժխնդրության որևէ փորձ ներկայում կամ ապագայում։

Փաստացի, Ադրբեջանը ստացավ առավելագույնը, ինչին տարիներ շարունակ ձգտում էր՝ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը՝ ներառյալ նաև Արցախի նկատմամբ։ Փաշինյանն այս մասին բաց տեքստով հայտարարել էր դեռ 2022-ին, որ պատրաստ է ճանաչել Ադրբեջանը 86,600 քառ. կմ տարածքով (որը ներառում է նաև Արցախը)։ Այդ դիրքորոշումն այժմ ամրագրվել է նաև միջազգային հռչակագրով. այլևս Հայաստանը պաշտոնապես չի առարկում, որ Արցախը Ադրբեջանի բաղկացուցիչ մասն է։ Սա, անկասկած, պատմական զիջում է հայկական դիվանագիտության կողմից, քանզի մինչ այդ երեք տասնամյակ Երևանը երբեք չէր ընդունել Արցախի՝ Ադրբեջանի կազմում լինելը (բանակցություններում հարցը թողնվում էր ապագայում ինքնորոշման միջոցով լուծելուն)։ Փոխարենը, Ադրբեջանն էլ իր հերթին խոստացել է ճանաչել Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը, ինչը, այո՛, կարևոր է մեզ համար՝ հաշվի առնելով Բաքվի՝ նախկինում Սյունիքին ուղղված հավակնությունները (այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցք»)։ Սակայն հարցն այն է, թե արդյոք այս փոխճանաչումն իրո՞ք երաշխավորում է մեր երկրի անվտանգությունը և արժե՞ այն այնքան, որ հաղթանակ հռչակվի։

Ավետիսը պնդում է, թե «ամբողջ աշխարհը վերջապես ընդունեց ՀՀ-ն իր սահմաններով» և մենք այլևս ցեղասպանության չենք ենթարկվի։ Սա խիստ չափազանցված ձևակերպում է։ Հայաստանի Հանրապետությունը որպես անկախ պետություն ընդունվել և ճանաչվել էր միջազգային հանրության կողմից դեռևս 1991-92 թվականներին․ մեր երկիրը ՄԱԿ-ի անդամ է 1992 թ. մարտի 2-ից և շուրջ երեք տասնամյակ դիվանագիտական հարաբերություններ ունի տասնյակ երկրների հետ։ Աշխարհը վաղուց գիտեր Հայաստանի մասին, այստեղ նորություն տեղի չի ունեցել։ Նորն այն է, որ Ադրբեջանը վերջապես համաձայնվեց թղթի վրա ճանաչել Հայաստանի ինքնիշխանությունը (սա ևս փաստ չէ, քանի դեռ խաղաղության լիարժեք պայմանագիրը չի ստորագրվել և վավերացվել ազգային խորհրդարաններով)։ Բայց պետք է մատնանշել, որ նույնիսկ առանց այդ պաշտոնական ճանաչման, Հայաստանի Հանրապետության գոյությունը ոչ ոք կասկածի տակ չէր դնում. Բաքուն պարզապես օգտվում էր Արցախի հարցից՝ մեզ հակազդելու համար։

Այժմ, երբ Հայաստանն ինքը համակերպվեց Արցախի կորստի հետ, Ադրբեջանը բարեհաճորեն համաձայնում է «խղճալ» մեր մնացյալ սահմանները։ Սա հաղթանա՞կ է, թե՞ պարտություն՝ թող դատի ընթերցողը։ Շատերի կարծիքով, այն, ինչ ներկայացվում է որպես «խաղաղություն», իրականում կապիտուլյացիայի ամրագրումն է. պատերազմը չշարունակվեց, որովհետև Հայաստանի ղեկավարությունը դիմեց միակ ճանապարհին՝ ցավոտ զիջումների գնալով այն ամենում, ինչ պահանջում էր հակառակորդը։ Ըստ էության, Փաշինյանը խոստացավ Ադրբեջանին այն, ինչ Ալիևն ի սկզբանե ուզում էր՝ Արցախը լիարժեք իր կազմում, իսկ փոխարենը ստացավ երբեք նոր պատերազմ չսկսելու խոստում մի ղեկավարից, որը տարիներ շարունակ իր ժողովրդին տրամադրում էր ռևանշիստական սպառնալիքներով։ Արդյո՞ք այս խոստումներն այնքան ամուր են, որ հավատանք «պատերազմ չի լինելու» կանխատեսմանը։

Հետաքրքիր է, որ հենց Փաշինյանն էր, որ 2025 թ. գարնանը ԱԺ-ում հայտարարում էր. «Պատերազմ չի լինելու, լինելու է խաղաղություն»՝ հիմնավորելով, որ քանի որ փոխադարձաբար ճանաչել ենք սահմանները, այլևս պատերազմի հիմք չկա։

Սակայն մի քանի ամիս անց, արձագանքելով 2023 թ. սեպտեմբերյան իրադարձություններին, նույն Փաշինյանը ստիպված եղավ խոստովանել, որ «ամենայն հավանականությամբ առաջիկա օրերին Արցախում ոչ մի հայ չի մնա», և այդ իրողությունն անվանեց էթնիկ զտում։ Այն, ինչի մասին Ավետիսը դարձյալ պնդում էր, թե «այլևս չենք ցեղասպանվելու», փաստորեն կատարվեց մեր աչքի առաջ՝ Արցախի հայության բռնի տեղահանումը 2023 թվականի սեպտեմբերին տառացիորեն համեմատելի է ցեղասպանության փորձի հետ՝ եթե ոչ ֆիզիկական բնաջնջման, ապա ամբողջ ժողովրդի հայրենազրկման տեսքով։ 120 հազար արցախահայերի գրեթե բոլորը լքեցին իրենց ծննդավայրը՝ ապաստան գտնելով ՀՀ-ում։ Այնպես որ, «պատերազմի չլինելը» ձևականություն է, երբ դրա փոխարեն ստանում ես այն, ինչ կստանայիր պարտվողական պատերազմի հետևանքով՝ տարածքների կորուստ և ժողովրդի արտագաղթ։

Հռչակագիրը հաղթանակ կոչելու փոխարեն ավելի ազնիվ կլինի այն անվանել իրավիճակային դադար կամ ստիպողական հաշտություն։ Այո, այժմ միջազգային գրեթե բոլոր կենտրոնները ողջունում են Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորումը, խաղաղության փաստաթղթի նախաստորագրումը։ Սակայն այդ խաղաղությունը ձեռք է բերվել մի կողմի՝ Հայաստանի, համար շատ ծանր գին վճարելով։ Հազարավոր զոհերի արյունն ու հողային կորուստները չեն վերանում մեկ հռչակագիր ստորագրելով։ Ադրբեջանը գոհ է, որովհետև ստացավ այն, ինչ ուզում էր, իսկ մենք ստացանք ընդամենը շունչ քաշելու հնարավորություն ու կասկածելի խոստումներ, որ Ալիևն ապագայում նոր պատերազմ չի սկսի։

Ուշագրավ է Ավետիսի այն պնդումը, որ «օգոստոսի 8-ին միայն ծնվեց ՀՀ-ն, մինչ այդ եղել է մարգինալ պետություն»։ Սա ակնարկ է նախկին բոլոր ղեկավարների և Հայաստանի անկախության 30-ամյա պատմության թերարժեքության մասին, ինչը բացարձակապես անհիմն և վիրավորական մոտեցում է։ Հայաստանի Հանրապետությունն անկախության առաջին օրերից լայն ճանաչում ուներ, 90-ականներին համալրել է ՄԱԿ-ի և եվրոպական կառույցների շարքերը, պահպանել է պետականությունն ամենադժվարին պայմաններում։ Եթե մինչ օրս ոչ ոք մեզ լուրջ չէր ընդունում, ապա ինչպե՞ս է բացատրվում, օրինակ, որ ԱՄՆ-ն մեզ արդեն 90-ականներից մատուցում էր հարյուրավոր միլիոնների օժանդակություն, ԵՄ-ն համագործակցում էր, իսկ նույն Ռուսաստանը մեզ ռազմավարական դաշնակից էր հռչակում։ Անգամ 44-օրյա պատերազմի ժամանակ միջազգային կառույցները կոչ էին անում հարգել մեր տարածքային ամբողջականությունը։ Այնպես որ, նման պնդումները պատմության նենգափոխում են և նպատակ ունեն փառաբանելու ներկա իշխանությանը՝ նախորդ ամբողջ ժամանակաշրջանը սևացնելով։

Ավետիսի հայտարարությունների իրական վտանգն այստեղ այն է, որ նա շփոթում է հաղթանակի և պարտության չափանիշները։ Խաղաղությունը, բնականաբար, ցանկալի նպատակ է, և որևէ ձախողված բանակցություն ավելի վատ չէ, քան պատերազմը։ Սակայն ստորացմամբ և հանձնումով ձեռք բերված խաղաղությունը դժվար է անվանել հաղթանակ. դա ընդամենը կորստի համար դեղապատված կարգախոս է, որը, հնարավոր է, կարճաժամկետ կտրվածքով ներշնչի մարդկանց, բայց երկարաժամկետ հեռանկարում ունենալու է ցավոտ հետևանքներ։ Եվ դա մենք այսօր արդեն տեսնում ենք Արցախի օրինակով։

Վիգեն Ավետիսն իր խոսքում հատուկ ընդգծում է, թե այս ամենի մեջ ԱՄՆ-ն մեծ դեր խաղաց, մինչդեռ Ռուսաստանը պատերազմ էր ուզում։ Նա նույնիսկ Հայաստանի ներսում խաղաղության պայմանագիրը քննադատողներին հայտարարում է «ՌԴ-ից պատվեր կատարողներ», ովքեր ցանկանում են «կցորդ մնալ ՌԴ-ին»։ Արժե ուշադրությամբ դիտարկել այս թեզերը, որոնք ուղղակիորեն համահունչ են Փաշինյանի վարչակազմի վերջին շրջանի հռետորաբանությանը, սակայն բավականին միակողմանի են և անտեսում են օբյեկտիվ փաստերը։

Անկասկած, Վաշինգտոնն իր միջնորդությամբ նպաստեց, որ հայ-ադրբեջանական բանակցությունները նոր թափ ստանան։ 2023-25 թթ. մի շարք հանդիպումներ ու բանակցային փուլեր անցկացվեցին ԱՄՆ-ի հովանու ներքո (Պրահա, Վաշինգտոն, Բրյուսել և այլն), որոնց արդյունքում էլ ձևավորվեց խաղաղության համաձայնագրի նախագիծը։ Սակայն արդյո՞ք այս ամենը կլիներ, եթե 2020-ի պատերազմից հետո ՌԴ նախագահ Պուտինը չկանգնեցներ կրակը և ռուսական խաղաղապահներ չտեղակայվեին Արցախում։ Իրականությունը ցույց է տալիս, որ հենց Ռուսաստանի միջամտությամբ 2020 թ. նոյեմբերի 10-ին պատերազմը դադարեցվեց, այլ ոչ թե ԱՄՆ-ի կամ Ֆրանսիայի. Արևմուտքն այն ժամանակ սահմանափակվում էր ընդամենը դիվանագիտական հայտարարություններով։ 44-օրյա պատերազմից հետո եռակողմ պայմանավորվածությունների շնորհիվ Արցախում տեղակայվեցին ռուս խաղաղապահ ուժեր (մոտ 2000 զինծառայող), որոնք երկուսուկես տարի պահպանում էին ստատուս-քվոն և կանխում նոր լայնամասշտաբ պատերազմի բռնկումը։

Եթե իսկապես «Ռուսաստանին ձեռնտու էր պատերազմ», ինչպես պնդում է Ավետիսը, ո՞վ էր խանգարում 2020-ի նոյեմբերից հետո Ալիևին շարունակել իր գրոհը մինչև Սյունիք։ Այն, որ այդ վտանգը եղել է, խոստովանում էր հենց Փաշինյանը. ըստ նրա, ռուս խաղաղապահների տեղակայմամբ «արևելյան սահմաններին» (Սյունիքում) նոր պատերազմական գործողություն կասեցվեց։ Մյուս կողմից, 2022-ի սեպտեմբերյան ներխուժման ժամանակ Ռուսաստանը, թերևս, բավարար չափով չհակազդեց Ադրբեջանին, ինչը Երևանում դժգոհությունների տեղիք տվեց։ Բայց պատկերն այն չէ, որ Մոսկվան ուզում էր մեծ պատերազմ, իսկ «բարի» Ամերիկան միայնակ փրկեց մեզ։ Ավելի շուտ, Մոսկվան, իր շահերից ելնելով, պահպանում էր իրավիճակը՝ թույլ չտալով Ալիևին տապալել Փաշինյանին, մինչդեռ Ամերիկան էլ, իր շահերից ելնելով, փորձեց վերջնականապես լուծել հարցը՝ դուրս մղելով Մոսկվային տարածաշրջանից։

Արդյունքում՝ մենք այսօր ունենք ռուսական դիրքերի թուլացում և արևմտյան միջնորդության ակտիվացում, բայց փոխարենը կորցրել ենք Արցախը և տեսնում ենք, որ ռուս խաղաղապահների հեռանկարն էլ մշուշոտ է։ Այս բարդ իրականության մեջ սև ու սպիտակի բաժանումներ անելն ու ողջ փառքը միայն Վաշինգտոնին հատկացնելը, իսկ ողջ մեղքը Մոսկվայի վրա բարդելը միամիտ մոտեցում է։

Ավետիսը, հետևելով պաշտոնական քարոզչության դրույթներին, հեշտությամբ պիտակավորում է ներքին ընդդիմախոսներին որպես «ռուսական գործակալ»։ Սա, ցավոք, վերջին տարիներին Հայաստանում հաճախ կիրառվող մարտավարություն է՝ փորձելով վարկաբեկել խաղաղության պայմանագրին ընդդիմացողներին որպես օտար ուժի հրահանգով գործողների։ Իհարկե, կան որոշ շրջանակներ, որոնք սերտ կապեր ունեն Մոսկվայի հետ և, հավանաբար, այժմ դժգոհ են արևմտյան գործընթացից։ Բայց բոլորին համահավասար ՌԴ-ի ձեռքին խաղացող անվանելն ուղղակի վիրավորանք է լուրջ մասնագետներին, սպաներին, ընդդիմադիր գործիչներին, ովքեր քննադատաբար են մոտենում պայմանագրին՝ բացառապես ազգային շահերից ելնելով։ Պարզ չէ, օրինակ, ինչպե՞ս կարելի է «ՌԴ-ի պատվերով» դեմ լինել, որ Արցախը հանձնվի Ադրբեջանին կամ որ երկրի սահմանով միջանցք տրվի։ Ավետիսի խոսքով՝ ցանկացած մեկը, ով մտահոգված է ազգային անվտանգությամբ կամ դժգոհ է իշխանության վարած գաղտնի բանակցություններից, անպայման գործակալ է։ Սա ոչ միայն լուրջ չէ, այլև վտանգավոր, որովհետև տանում է հասարակության բևեռացման և այլակարծության ճնշման։

Նման պիտակավորումներով ժամանակին աչքի էր ընկնում հենց նախկին ռեժիմի քարոզչությունը (բոլոր ընդդիմադիրներին «Արևմուտքի գործակալ» էր կոչում), ինչը հիմա շարունակվում է այլ բևեռից։ Բայց էականն այն է, որ սոցիալական լարվածությունն ու քննադատությունը պայմանավորված են իրական մտավախություններով, ոչ թե ինչ-որ կենտրոնից սնվող հրահանգներով։ Իրապես մտահոգիչ փաստ է, որ Արցախի հայության ճակատագիրը թողնվեց բախտի քմահաճույքին, և այժմ Հայաստանին կարող են սպառնալ հետևյալ խնդիրները՝ տարանցիկ ուղիների շուրջ նոր ճնշումներ, սահմանագծման խնդիրներ, թշնամու զորքի ներկայություն սահմաններին և այլն։ Այս հարցերը բարձրաձայնողներին պիտակելը պետությանն օգտակար չէ։

Ավետիսի խոսքում կային նաև այլ ուշագրավ, տեղ-տեղ նաև ծիծաղելի պնդումներ, որոնք ևս քննական մոտեցման կարիք ունեն։ Մասնավորապես, նա հրճվանքով խոսում է տարածաշրջանային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման մասին՝ ասելով, թե «բացվող ճանապարհը ամբողջ աշխարհի համար է, որը մեծ գումարներ է բերելու ՀՀ»։ Եվ ապա անդրադառնում է պատերազմից հետո մնացած ռազմագերիների հարցին՝ պնդելով, թե իշխանությունը բոլոր միջոցներն օգտագործում է նրանց վերադարձնելու համար, և որ «գերիների ազատումը կլինի նշան, որ Ադրբեջանն իրոք ուզում է խաղաղություն, ու մենք էլ շնորհակալություն կհայտնենք»։ Անհնար է չծաղրել այս հայտարարությունները, քանի որ դրանք իրականությունից կտրված՝ ցանկալին իրականության տեղ ներկայացնելու փորձ են հիշեցնում։

Այո, տարածաշրջանում ճանապարհների բացումը, երկաթուղու և ավտոմայրուղիների գործարկումը կարող են տնտեսական օգուտներ տալ բոլոր ներգրավված երկրներին։ Բայց Ավետիսի ներկայացրած պատկերում Հայաստանը գրեթե դառնալու է «միջազգային ավտոբանի» կենտրոն, և ֆինանսական հոսքեր են լցվելու մեր վրա, հենց որ Թուրքիայով ու Ադրբեջանով կապ հաստատվի։ Իրականում, տնտեսական վերլուծությունները զգուշավոր են այս հարցում։

Հայաստանի միջով ադրբեջանական բեռնափոխադրումներից ստացվող տուրքը լավագույն դեպքում կկազմի տարեկան մի քանի տասնյակ միլիոն դոլար, ինչը խոշոր հարստություն չէ պետական մակարդակով։ Փոխարենը, Հայաստանը կբացվի թուրքական և ադրբեջանական էժան ապրանքների ներթափանցման առաջ՝ վտանգելով տեղական արտադրողին։ Մեկուսի դերը կոտրելը լավ է, բայց պետք չէ կարծել, թե հենց ճանապարհ բացվի, ներդրումների հեղեղ է սկսվելու. միջավայրի անվտանգությունն ու կայունությունն են ներդրումների հիմնական գրավականը, ոչ թե միայն ճանապարհի առկայությունը։ Մինչև այսօր էլ Հայաստանն ունի բաց սահմաններ Իրանի ու Վրաստանի հետ, բայց ոչ ոք այդ պատճառով տնտեսական հրաշքներ չի տեսել։ Ուստի այս հարցում Ավետիսի էյֆորիան արդարացված չէ։ Ավելին՝ միջանցքի պատմությունը բազում ռիսկեր ունի. Ադրբեջանն ու Թուրքիան ակնհայտորեն ձգտում են վերահսկողություն ստանալ դեպի Նախիջևան տանող ճանապարհի վրա, իսկ մենք պնդում ենք մեր տարածքում հաղորդակցությունների նկատմամբ ինքնիշխան վերահսկողության մասին։ Այս հանգույցը դեռ լուծված չէ, և ոչ մի երաշխիք չկա, որ վաղը Բաքուն նորից չի փորձի զորքով ճնշում գործադրել այդ ուղղությամբ։

Ամենատպավորիչը, թերևս, Ավետիսի պարզամտությունն է, երբ խոսում է հայ գերիների վերադարձի մասին։ Նրա խոսքով՝ կառավարությունն անում է ամեն ինչ (թե կոնկրետ ինչ՝ այդպես էլ գաղտնիք մնաց), իսկ եթե վաղը Ադրբեջանը բարեհաճի վերադարձնել մնացած գերիներին, ապա դա, ահա, «նշան կլինի, որ իրոք խաղաղություն է ուզում, ու մենք էլ շնորհակալություն կհայտնենք»։ Ներեցե՛ք, բայց սա տրամաբանության ի՞նչ շեղում է. ստացվում է, որ Հայաստանը պետք է շնորհակալ լինի Ադրբեջանին այն բանի համար, որ վերջինս ազատ է արձակում պատերազմից հետո տարիներով պահվող մեր գերիներին, որոնց ազատ արձակումը հենց Ադրբեջանի պարտավորությունն էր 2020-ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ։ Փոխանակ Ադրբեջանին պատժելու կամ գոնե խիստ քննադատության ենթարկելու՝ մարդասիրական իրավունքի նորմերը խախտելու համար (մինչ օրս Բաքուն թաքցնում է անհետ կորածների ճակատագիրը, գերիների իրական թիվը), մենք տրամադրվում ենք ծափահարել բռնարարին, եթե նա բարեհաճի կատարել իր պարտավորությունը։ Սա հիշեցնում է «Ստոկհոլմյան համախտանիշ»՝ զոհը երախտապարտ է իրեն տանջողին, որ գոնե վերջապես դադարեցրեց տանջանքները։

Իրականում, եթե Ադրբեջանը խաղաղություն է ուզում, նա պետք է անմիջապես և անվերապահորեն ազատ արձակեր բոլոր գերիներին և պատանդներին՝ համաձայն նույն եռակողմ հայտարարության 8-րդ կետի։ Այն, որ 2020-ից ի վեր դեռ բազմաթիվ հայ գերիներ դատվում ու պահվում էին Բաքվում, արդեն իսկ վատ ազդակ էր, սակայն մեր իշխանություններն ի վիճակի չեղան միջազգային լուրջ ճնշում կազմակերպել այդ հարցով։ Արդյունքում, գերիների զգալի մասը վերադարձավ շատ դանդաղ տեմպերով՝ անհասկանալի առևտրի կամ այլ փոխզիջումների գնով։ Ու հիմա Ավետիսը կանխատեսում է, որ գերիների ազատումը կլինի Ադրբեջանի կողմից բարի կամքի դրսևորում։ Հետաքրքիր է՝ իսկ երբ Բաքուն բոլորին ազատ արձակի, ի՞նչը կմնա որպես Հայաստանի ձեռքբերում այս գործընթացում, որի համար պիտի շնորհակալ լինենք։ Սա հուսահատ հանձնման հոգեբանություն է, երբ երջանկանում ենք նվազագույն արդարությունը ստանալու հնարավորությունից։

Ամփոփելով՝ տեսնում ենք, որ Ավետիսի խոսքերը լի են անհիմն լավատեսությամբ, չափազանցություններով և գործող իշխանությանը շողոքորթելու ակնհայտ ջանքերով։ Նրա կերպարը հիշեցնում է հեքիաթային այն պալատականին, ով արքային պատմում է, թե իբր «ժողովուրդը երջանիկ է և ամեն ինչ փայլում է», մինչ իրական կյանքում թշվառությունն ու դժգոհությունն են տիրում։

Վիգեն Ավետիսի ելույթը որպես քաղաքականացված վերլուծություն ընկալելն անգամ դժվար է. ավելի շուտ այն հիշեցնում է իշխանամետ PR քարոզ՝ լեցուն պաթետիկ արտահայտություններով և ընդդիմախոսներին վիրավորելու օրակարգով։ Փաշինյանին Նժդեհ հռչակելու փորձը տապալված է փաստերով, Վաշինգտոնի հռչակագիրը «մեծագույն հաղթանակ» կոչելը՝ չափազանցված, իսկ ԱՄՆ-Ռուսաստան դերաբաշխման նրա վարկածը՝ միակողմանի։ Ավետիսն իր ոգևորության մեջ հասնում է մինչև աբսուրդի՝ խոստանալով տնտեսական հրաշքներ և շնորհակալություն Ալիևին։

Իրականում, Հայաստանին պետք է փաստերի սթափ գնահատում և ազգային շահի շուրջ միավորող գաղափար, ոչ թե գունավոր ակնոցներով սին երազանքներ։ Պատերազմից խուսափելը, խաղաղություն հաստատելը, բնականաբար, անհրաժեշտ նպատակներ են, սակայն դրանք չպետք է լինեին ինքնանպատակ՝ ի հաշիվ մեր արժանապատվության և պետական շահերի։ Նիկոլ Փաշինյանը գուցե իսկապես ցանկանում էր կամ խոստացել էր, որ «այլևս պատերազմ չի լինելու», և դա մասամբ իրագործվեց, բայց ի՞նչ գնով։ Եթե խաղաղությունը գալիս է հետևողական կապիտուլյացիաների գնով, վաղը այն կարող է ավելի կործանարար հետևանքներ ունենալ, քան կարճատև պատերազմը։

Վիգեն Ավետիսին, միգուցե, կարելի է հասկանալ. նա արվեստագետ է, քանդակագործ, ում ներշնչանքի աշխարհում հույզերն ու երազանքներն են իշխում, ոչ թե ռազմավարական սառը հաշվարկը։ Սակայն պետության ղեկավարման և ազգի ճակատագրի հարցերը չեն լուծվում ռոմանտիկ պատրանքներով։ Ավետիսը կարող է կտավի վրա Նժդեհի պես հերոսական կերպար կերտել Փաշինյանի համար, սակայն իրականության դաշտում Փաշինյանի պատկերն այլ է, և դա տեսնում է յուրաքանչյուր մտածող քաղաքացի։ Եվ որքան էլ փորձեն կառավարական շրջանակներն իրենց բարդ իրավիճակը ներկայացնել որպես մեծ հաղթանակ, հանրությունը դա չի ընդունի՝ տեսնելով կոնկրետ կորուստներն ու վտանգները։

Վերջում մնում է հրավիրել Ավետիսի նման հախուռն խոսնակներին, որ վերադառնան իրականություն. պատմությունը չի սկսվում և ավարտվում այս կամ այն սուբյեկտի ցանկությամբ, և ժողովրդի հիշողությունը կարճ չէ։ Հայ ժողովուրդը լավ գիտի, թե ով էր Գարեգին Նժդեհը և ով՝ Նիկոլ Փաշինյանը, ինչպիսին էին նրանց գործերը, և փուչ հռչակագրերով դա չես փոխարինի։ Վատ չէր լինի, ի վերջո, որ քանդակագործն իր ոլորտում մնար, քան փորձեր քաղաքական կուռքեր «քանդակել» հասարակության աչքում։ Հակառակ դեպքում ստացվում են այսպիսի ծաղրական տեսարաններ, երբ սեփական խոսքերն են քեզ դարձնում ծաղրի առարկա։ Եվ դատելով հանրային արձագանքից՝ Վիգեն Ավետիսի պարագայում արդեն հենց դա էլ տեղի է ունենում։