Ինչպես Բաղրամյանը հանեց արգելքը Անդրանիկի անունից

17.09.2025, ԼԵՎՈՆ ՓԱՆՈՍՅԱՆ

Մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը Սարդարապատում

Այս տարի լրանում է հայ ժողովրդի լեգենդար զորավարներից մեկի՝ Անդրանիկ Օզանյանի ծննդյան 160-ամյակը։ Անդրանիկը դեռ կյանքի օրոք նվաճել էր համաժողովրդական սեր և հռչակ. նրա մասին հյուսվում էին երգեր ու լեգենդներ, և հեղինակությունը բոլորի համար անսասան էր։ Հայերը նրան պարզապես «Անդրանիկ» էին կոչում, և այդ անունը պատվել էր լեգենդի շղարշով։ Հայտնի փաստ է նաև, որ Առաջին աշխարհամարտի ավարտին Խորհրդային Միության ապագա մարշալ Հովհաննես (Իվան) Բաղրամյանը որոշ ժամանակ ծառայել է զորավար Անդրանիկի հրամանատարության ներքո։ Սակայն մեծ զորավարի և ապագա մարշալի փոխհարաբերությունների մասին կան նաև քիչ հայտնի էջեր, որոնք տասնամյակներ շարունակ մնացել էին «կադրից դուրս»։

Խորհրդային տարիներին Բաղրամյանը մշտական կապի մեջ էր հայ պատմաբանների հետ՝ տեղեկանալու, թե ինչ են գրում Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կեղծ պատմաբաններն Անդրանիկի մասին։ 1968 թվականին, երբ շուշիական «պատմաբան» Ֆիրուդին Շուշինսկին Բաքվում տպագրեց «Շուշա» գիրքը, որտեղ պնդում էր, թե իբր 1918-ին Անդրանիկը կարողացել է գրավել Վարանդան և Ջրաբերդը, բայց ոչ Շուշին, Բաղրամյանը նամակ գրեց պատմաբան-կուսակցական գործիչ Ծատուր Աղայանին՝ նշելով, որ այդ կեղծ պատմաբանի մոտ խնդիրներ կան ոչ միայն պատմության, այլև անգամ տվյալ տարածաշրջանի տարրական աշխարհագրության իմացության հետ։ Իրականում Սյունիքից (Զանգեզուրից), որտեղ սկզբնապես գտնվում էր գեներալ Անդրանիկը, անհնար էր մտնել Արցախ լեռնաշխարհի խորքերը, առանց Շուշիի տարածքով անցնելու, հատկապես՝ հեծելազորով, քանզի Զանգեզուրից Արցախ տանող այլ ճանապարհ պարզապես չկար։

1970 թ. մարտի 24-ին Աղայանի հերթական նամակին պատասխանելով՝ որով Ծատուր Պավլովիչը մարշալից խնդրել էր գրել առաջաբանի խոսք Անդրանիկին նվիրված իր գրքի համար, Բաղրամյանը գրում է. «Դուք նախապատրաստում եք Անդրանիկի մասին գրքի հրատարակությունը՝ նրա մասին, ով ամենասիրված հերոսն է ողջ հայ ժողովրդի շրջանում… Ցավոք, ադրբեջանցի որոշ ազգայնականների գրավոր «վկայությունների» շնորհիվ մեր ժողովրդի այս վառ հերոսի հիշատակին հավելվել են սև քննադատության հաստ շերտեր. նրանք իրենց կեղտոտ տեսություններով մոլորության մեջ են գցել ադրբեջանական հասարակությանը։ Դա այնքան հեռու է գնացել, որ դարձել է երկու հանրապետությունների կոմկուսի կենտկոմների առաջին քարտուղարների քննարկման առարկա»։ Ի պատասխան՝ Բաղրամյանը հայտնում է, որ ինքն առարկություն չունի առաջաբանը գրելու վերաբերյալ և պատրաստ է աջակցել այդ նախաձեռնությանը։

Զգալի է, որ Անդրանիկի անունը թանկ էր ոչ միայն մարշալ Բաղրամյանի, այլև Հայկական ԽՍՀ ղեկավարության համար. կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար Անտոն Քոչինյանը նույնպես բարձրացրել էր ադրբեջանական կեղծ հրապարակումների հարցը՝ դիմելով Ադրբեջանական իշխանություններին։ Հենց Քոչինյանի իշխանավարման տարիներին՝ 1967 թ., գաղտնի և մեծ դժվարություններով հնարավոր եղավ Արագածոտնի շրջանի Ուջան գյուղում կանգնեցնել Անդրանիկի առաջին արձանը՝ խորհրդային Հայաստանում։ Գյուղի մարդիկ սեփական միջոցներով էին հավաքել անհրաժեշտ գումարը և գիշերով, գաղտնի կանգնեցրել էին արձանը՝ սահմանելով հսկողություն, որպեսզի իշխանությունները չկարողանան այն վերացնել։ Նույն տարիներին (1965-67 թթ.) Երևանում հիմնադրվեց Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրն ի հիշատակ 1915-ի ցեղասպանության զոհերի, իսկ Սարդարապատի ճակատամարտի 50-ամյակի կապակցությամբ՝ Բաղրամյանի մասնակցությամբ կնքված հաղթանակին նվիրված հուշահամալիրն Արարատյան դաշտում։ Այսպիսով, կարող ենք ենթադրել, որ Բաղրամյանը և Մոսկվայում աշխատող այլ բարձրաստիճան հայ գործիչներ զգալիորեն աջակցում էին պատմական ու ազգային հերոսներին նվիրված նման բարդ նախաձեռնություններին, երբ անգամ փոքր նախաձեռնություն իրականացնելու համար պետք էր խորամանկություն և անդադար ջանք։

Պատմաբան Գրիգորի Աբրամյանը իր «Դաշտային մարշալ Բաղրամյան» մենագրությունում (1997 թ., նվիրված Բաղրամյանի 100-ամյակին) նկատում է, որ հենց մարշալն է մեծապես նպաստել Անդրանիկի անվան վրայից «մոռացության խարանի» վերացմանը։ Աբրամյանը նշում է, որ Բաղրամյանի՝ Երևանի պետական համալսարանում ունեցած հանդիպումներից մեկի ընթացքում (ըստ գրքի, դա եղել է կամ 1976-ին, կամ 1978-ին), երբ պրոֆեսորական կազմի ներկայացուցիչներից մեկը հարցրել է, թե ի՞նչ կասեր Անդրանիկի մասին, Բաղրամյանը պատասխանել է. «Անդրանիկը հիանալի և քաջ հրամանատար էր, իսկական հերոս, ով պաշտպանում էր հայկական ժողովրդին…», սակայն նա չի կարողացել ավարտել նախադասությունը, որովհետև դահլիճը պայթել է բուռն ծափահարություններից։ Աբրամյանը շեշտում է. «Իվան Խրիստոֆորի Բաղրամյանը իր ոչ միայն համարձակ, այլ նույնիսկ ռիսկային ու համոզիչ պատասխանով կարծես հանում է արգելքն ժողովուրդի հերոս Անդրանիկին ճանաչելու իրավունքի վրայից»։ Այդ պահին, փաստորեն, Անդրանիկ զորավարի անունը ստացավ հանդիսավոր վերականգնում՝ ամենաբարձր մակարդակով հանրային հաստատում։

Ժողովրդի մեջ առկա էր ևս մի հուզիչ պատմություն Բաղրամյանի և Անդրանիկի մասին, որն ավելի շատ լեգենդի բնույթ ուներ։ Համացանցում շրջանառվում է տեղեկություն, թե 1918 թ. Անդրանիկը ապտակ է հասցրել երիտասարդ կոռնետ (սպայական ստորին աստիճան) Հովհաննես (Վանո) Բաղրամյանին, երբ իմացել է, որ նրա էսկադրոնում պարտվողական խոսակցություններ են ընթանում։ Ըստ լրագրող-հետազոտող Հակոբ Մանջյանի՝ այդ ապտակը «աչքալուսանք» է եղել ապագա մարշալի համար և դարձել թանկագին դաս։ Ցավոք, Մանջյանը վախճանվել է, և այս տվյալների սկզբնաղբյուրը դեռևս չի հաջողվել պարզել. ո՛չ Բաղրամյանի ինքնակենսագրության մեջ, ո՛չ երկու զորահրամանատարներին նվիրված այլ աղբյուրներում նման միջադեպի հիշատակում չկա։ Ինքը՝ Մանջյանը, պնդել է, թե Բաղրամյանն այդ մասին պատմել է 1968 թ. ԵՊՀ հանդիպումներից մեկի ժամանակ, իսկ լուսանկարներից հայտնի է, որ մարշալը հաճախ էր լինում համալսարանում (1968 թ. հոկտեմբերին, օրինակ, Երևան քաղաքի 2750-ամյակի տոնակատարությունների շրջանակում)։ Սակայն Մանջյանի նկարագրած դեպքի կոնկրետ վկայություններ գտնել դեռ չի հաջողվել։

Նկատենք սակայն, որ ավելի ուշ աղբյուրներում այս միջադեպը ներկայացվում է իբրև իրական իրադարձություն։ 2017 թ. «Սպուտնիկ Արմենիա» լրատվակայքի պատմության արխիվային նյութերից մեկում Ռուբեն Շուխյանը գրում է, որ հենց 1968 թ. ԵՊՀ հանդիպման ժամանակ Բաղրամյանը մանրամասնորեն պատմել է իրենց հանդիպման հետ կապված մի դրվագ, որը նախկինում հրապարակված չէր։ Ըստ այդ հիշողության՝ 1918 թ. գարնանը, հաջորդ օրը այն բանից հետո, երբ Բաղրամյանի ջոկատը Խորասանի գյուղում ներկայանում է Անդրանիկին, փառապանծ զորավարը՝ լինելով բռնկուն բնավորության, անսպասելիորեն իր մոտ է կանչում երիտասարդ կոռնետին և ձգում մի խոսուն ապտակ։ «Կոռնետ Վանո, քո երեսուն զինվորները իմ հույսն էին, բայց տեղեկացել եմ, որ նրանցից ոմանք հրաժարվում են կռվել։ Սա մեր հայրենիքն է, և նշանակություն չունի՝ ով է ղեկավարում… Հայրենիքը միշտ կապրի իր ամենանվիրյալ որդիների կյանքով…

Գնա՛ և կարգի բեր քո էսկադրոնը», – Անդրանիկի խոսքերն է մեջբերում Բաղրամյանը իր ելույթում։ Այդ հանդիպմանը Բաղրամյանը մեկնաբանել է, որ 1918 թ. գարնանը շատերի շուրթերից կարելի էր լսել նմանատիպ մտքեր՝ «Թող հիմա պաների (մեծատունների) տղաները կռվեն, մենք բավական պատերազմել ենք»։ Ահա այդ տրամադրություններն էին, որ զայրացրել էին Անդրանիկին և դրդել նրան անել այդ կտրուկ քայլը՝ ապտակել հանձնատվության մասին մտածողներին։ «Զորավարի ապտակը ինձ մարշալ դարձրեց. ոչ մի դեպքում չի կարելի նեղանալ հայրենիքից…», – ուսանողների առաջ խոստովանել է Բաղրամյանը՝ տալով իր կյանքի ամենակարևոր դասերից մեկի բանաձևը։

Ինչպես էլ եղել լինի իրականում, պատմական ակնթարթն ինքը՝ Բաղրամյանի և Անդրանիկի միակ հանդիպումը, հավաստագրված է իրապաշտ աղբյուրներով։ 1979 թ. Երևանում հրատարակված «Իմ հիշողությունները» ինքնակենսագրական գրքում Հովհաննես Բաղրամյանը ինքն է նկարագրում այդ հանդիպումը։ Դա տեղի է ունեցել 1918 թ. մարտին, Էրզրումի մոտակայքում, Խորասանի գյուղում: «…Մեր դիվիզիոնը հասավ Խորասան և շարվեց բաց գծով՝ երկհարկանի տան մոտ գտնվող հրապարակում, որտեղ կանգառ էր արել Անդրանիկը։ Դա հենց այն Անդրանիկ Օզանյանն էր, որ այնքան հայտնի էր ժողովրդին, որ հայերը նրան կոչում էին պարզապես անունով… Նա սեղմեց մեր ձեռքերը և սկսեց հարցուփորձ անել դիվիզիոնի վիճակի, նրա թվաքանակի, զինվորների ոգու մասին, և, թվաց, թե գոհ մնաց մեր պատասխաններից», – գրում է մարշալը իր հուշերում։ Այս հուշագրության դրվագը Բաղրամյան-Անդրանիկ անձնական հանդիպման հիմնական փաստագրական աղբյուրն է։ Ինչպես տեսնում ենք, այստեղ համատեքստը լրիվ այլ է, առանց վերը նշված կտրուկ միջադեպի, և այլ աղբյուրներում ևս չկա տեղեկություն, որ Բաղրամյանն ու Անդրանիկը հետագայում ևս երբևէ հանդիպել են։

Տասնամյակներ անց, արդեն փառքի գագաթնակետին հասած մարշալ Բաղրամյանը նույն ջերմությամբ էր խոսում Անդրանիկի մասին։ Լեռնային Ղարաբաղի ազատագրական շարժման հոգևոր առաջնորդներից Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանը (Սրբազան) հիշում է, որ Մեծ Հայրենականի հերոսին հարցրել է Զորավարի մասին, և նա պատասխանել է, թե անձամբ հանդիպել է Անդրանիկին ընդամենը մեկ անգամ՝ պատմական Հայաստանում։ Իսկ նրանց «երկրորդ հանդիպումը», եթե կարելի է ասել, տեղի է ունեցել խորհրդանշական կերպով՝ զենքի և պատվի տուրքով, մի գերեզմանի առջև։

1927 թ. Անդրանիկը վախճանվում է ամերիկյան Ֆրեզնո քաղաքում։ Նրա աճյունը Հայաստան տեղափոխելու ցանկությունը թեժ մերժվում է խորհրդային իշխանության կողմից՝ քաղաքական նկատառումներով։ Քանի որ գեներալի դին արդեն ճանապարհին էր, 1928 թ. հունվարին նա ամփոփվում է Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը, որտեղ հուշակոթող էր կանգնեցվել Զորավարի շիրիմին։ Ընդհանուր առմամբ, խորհրդային Հայաստանում Անդրանիկի անունը մի քանի տասնամյակ պաշտոնապես շրջանցվում էր, սակայն ժողովրդի հիշողությունից այն երբեք չէր ջնջվել։ Եվ ահա տարիներ անց՝ 1970-ականներին, պատմությունը խորհրդանշական շրջան կատարեց. Անդրանիկի երբեմնի զինվորը հասավ նրա շիրիմին՝ իր տուրքը մատուցելու։

1972 թվականին «Ազատագրում» կինոէպոպեայի եվրոպական պրեմիերայի կապակցությամբ մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը գլխավորում է խորհրդային զինվորական պատվիրակությունը Փարիզում։ Այդ ուղևորության շրջանակում Բաղրամյանը հատուկ այցելում է Պեր Լաշեզ, ուր հանգչում էր իր երբեմնի հրամանատարը։ Մարշալը ծաղկեպսակ է դնում Զորավարի շիրիմին և մեկ րոպե լռությամբ կանգնում՝ զինվորական պատիվը տալով հերոսի հիշատակին։ Ականատեսների վկայությամբ՝ Բաղրամյանի բերած պսակի վրայի ժապավենին գրված էր. «Հավերժ հիշատակ Հայաստանի լեգենդար հերոս Անդրանիկին, որի զինվորը լինելու պատիվն եմ ունեցել հայրենիքի համար ամենածանր 1918 թվականին. Օ. Բաղրամյան»։ Դա երդման պես մի բան էր՝ տրված մարտական ընկերոջ շիրիմին տարիների հեռվից։

Մինչև կյանքի վերջը մարշալ Բաղրամյանը շարունակում էր հետաքրքրվել Անդրանիկին վերաբերող ամեն մի մանրուքով՝ ուշի ուշով հետևելով, որ ազգի հերոսի անունը չմթագնվի կեղծիքով։ 1982 թ. մայիսի 24-ին, այսինքն՝ մարշալի մահից ընդամենը երեք ամիս առաջ, ակադեմիկոս Մկրտիչ Ներսիսյանը Երևանից նամակով տեղեկացնում է Բաղրամյանին, որ Հայկական ԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի «Պատմա-բանասիրական հանդես»-ի վերջին համարում հրապարակվել են նորահայտ արխիվային փաստաթղթեր Անդրանիկի վերաբերյալ։ «Կարծում եմ՝ Ձեզ կհետաքրքրի, մասնավորապես, N2 փաստաթուղթը՝ երկու ռուս սպաների բաց նամակը, որոնք իրենց ժամանակի ընթացքում հիմնավոր և կատեգորիկ կերպով հերքել են թուրք զավթիչների և մուսավաթականների կողմից Անդրանիկի դեմ շղթայված սուտ ու սադրիչ մեղադրանքները», – գրում էր Ներսիսյանը։ Խոսքը 1918 թ. մայիսին «Ադրբեջան» անունով բաքվյան թերթում տպագրված հակաանդրանիկյան զրպարտություններին հակադարձող մի բաց նամակի մասին էր, որի հեղինակները՝ ռուսական բանակի կապիտան Բորտն ու սպա (փոռուչիկ) Կոլմակովը, հանդես էին եկել ի պաշտպանություն Զորավարի։ Նրանք վկայում էին, որ երբ Անդրանիկի հետ անցնում էին Նախիջևանի տարածքով դեպի Պարսկաստան, «գեներալ Անդրանիկի հրամանով, որը փակցվում էր բոլոր գյուղերում, մահապատժի սպառնալիքով արգելված էր դիպչել մահմեդական բնակչությանը և նրա գույքին։ Քանի որ ջոկատում խիստ կարգապահություն էր տիրում, այդ հրամանները անվերապահորեն կատարվում էին»։ Նամակն ավարտվում էր զգուշացմամբ, որ թուրքերը և մուսավաթականներն, ամենայն հավանականությամբ, ծրագրում են գրոհել Զանգեզուրը, որտեղ տվյալ պահին գտնվում էր Անդրանիկի զորախումբը. «Եվ եթե այդպես է, ապա մենք, որպես գեներալ Անդրանիկի մարտական ընկերներ և զինակիցներ, հավաստիացնում ենք, որ թուրքական հրոսակախմբերը այստեղով կանցնեն միայն այս արծիվների դիակների վրայով»։ Այսպիսով, պատմությունը ցույց տվեց, որ Զորավարի մարտական ուղին պղտորող մեղադրանքները դեռ ժամանակակիցների կողմից էին արժանացել կատարյալ մերժման, և Բաղրամյանն ամենաջերմ հետաքրքրությամբ ծանոթանում էր այդ արդարացի վկայություններին։

1982 թ. սեպտեմբերին, լրանալով կյանքի 85 տարին, մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը վախճանվեց Մոսկվայում։ Հայ ժողովուրդը նրան սիրել ու պատվել է նույնպիսի ջերմությամբ, ինչպես Զորավար Անդրանիկին ու հայրենիքի մյուս լեգենդար հերոսներին։ Խորհրդանշական է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինի ցավակցական հեռագիրը, որտեղ ասվում էր. «Ձեր լուսավոր անունը, զորավար Անդրանիկի անվան նման, դարեր շարունակ երախտագիտությամբ կհիշվի որպես մեծ հայրենասերի օրինակ»։ Գրող Ամայակ Սիրասը ևս Բաղրամյանին համեմատում էր Դավիթ Բեկի (18-րդ դար) և Վարդան Մամիկոնյանի (5-րդ դար) հետ՝ նշելով, որ մեր նորօրյա պատմության Մարշալը նույն նվիրվածության և քաջության կենդանի կոթողն էր, ինչ միջնադարյան հերոսները։

Անդրանիկի և Բաղրամյանի ճակատագրերը խարսխված էին տարբեր դարաշրջաններում, սակայն նրանց կապում էր մեկ ընդհանրություն՝ անսահման սերը հայրենիքի հանդեպ և մարտնչող նվիրումը սեփական ժողովրդին։ Մեկը սրի ու ֆիդայական պայքարի հովվական հերոսն էր, մյուսը՝ հաղթանակած բանակի հմուտ մարշալը, բայց նրանց ճանապարհներն իրար հատեցին պատմության ամենածանր պահին։ Եվ հետագա տասնամյակներին մարշալ Բաղրամյանը, հենվելով Զորավարի ոգու վրա, պարբերաբար հիշեցրեց բոլորին, որ հայրենիքի հերոսի հիշատակը սրբազան է։ Այսօր, երբ մենք նշում ենք Անդրանիկ Օզանյանի 160-ամյակը, կարող ենք հպարտորեն արձանագրել, որ Զորավարի և Մարշալի անունները հավերժ փառքով են գրվել հայ ժողովրդի հերոսական տարեգրության էջերում՝ ծառայելով որպես ոգեշնչման աղբյուր գալիք սերունդների համար։