Հռոմի պապերն ու Հայաստանը

18.09.2025

Վատիկանում՝ Կաստել Գանդոլֆոյի պապական նստավայրի պարտեզներում, մի հինավուրց ծառի շուքի տակ, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդը ձեռքը պարզեց ողջունելու Հռոմի նոր Պապ Լևոն Տասնչորսերորդին։ Նորին Սրբությունն ընդունեց հայ հոգևոր առաջնորդի ջերմ բռնկումը՝ հայացքը սևեռած հեռվում ժպտացող Ալբանյան լճին։ Կաթողիկոսը Հռոմի Պապին հայրենիք հրավիրեց։ Նրանց զրույցում հնչեց խաղաղության կարոտը՝ արցախյան վերջին պատերազմից հետո ճաքած հայրենիքի ցավոտ թեման՝ անհրաժեշտ արդար խաղաղության պահանջով։ Սա լոկ ձևական հանդիպում չէր. այս պատկերը խորհրդանշում է Վատիկանի և Հայաստանի դարավոր, հակասություններով ու փոխադարձ հիացմունքով լեցուն պատմության նոր գլխի մեկնարկը։

Հանդիպումից առաջ Վատիկանի մամուլի էջերը շեշտում էին, որ Պապ Լևոն XIV-ը կաթոլիկ աշխարհի առաջնորդի պաշտոնում ամերիկյան ծագումով հոգևորական է՝ ֆրանսիացու, իտալացու և իսպանացու խառնածին որդի։ Այդուհանդերձ, անգամ թուրք պատմաբաններ աղմուկ բարձրացրին, թե նոր Պապի արմատները գնում են մինչև Կեսարիա և նա ինքը հեռավոր ազգական է հայերի։ Թեև Վատիկանը պաշտոնապես այս լուրերը չհաստատեց, խորհրդանշական է, որ դարեր շարունակ հայերը իրենցն են համարել Հռոմի պապերից շատերին, իսկ վերջինս՝ գուցե առաջին անգամ՝ բառիս բուն իմաստով։ Լևոն XIV Պապի և Գարեգին Բ Կաթողիկոսի ջերմ հանդիպումը խորհելու տեղիք է տալիս. հավակնոտ հռոմի պապերի և չփակվող վերքեր կրող հայ ժողովրդի կապը երբեմն զարմանալի թելերով է գործվում՝ անցյալ դարերի խաչմերուկներում և արդի աշխարհի լաբիրինթոսում։

Հայ ժողովուրդը քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակեց դեռևս մ.թ. 301 թվականին՝ որպես աշխարհում առաջինը, սակայն հինգերորդ դարում, Քաղկեդոնի ժողովից (451 թ.) հետո, Հայոց Եկեղեցին ընթացավ իր ճանապարհով՝ առանձնանալով Հռոմի ու Բյուզանդիայի գերիշխանությունից։ Դարեր շարունակ Հայաստանի հավատքը մնաց ինքնուրույն՝ ճնշումների ու հալածանքների միջով, և Արևմուտքի քրիստոնեական պետությունները հաճախ աղոտ պատկերացում ունեին հեռու Արարատի ստորոտում հաստատվող այս հինավուրց եկեղեցու մասին։ Սակայն Միջնադարում պատմությունը կամուրջ նետեց Վատիկանի և Հայաստանի միջև, երբ խաչակրաց արշավանքների ալիքով երկու աշխարհներն իրար շփվեցին։ Կիլիկյան Հայաստանի հայ իշխանները, մնալով Արևելքում փակված մի բեկոր, օգնություն էին փնտրում հզոր կաթոլիկ արքաներից, իսկ հռոմի պապերն իրենց հերթին ձգտում էին նոր դաշնակիցներ ունենալ Արևելքում՝ սրբազան վայրերի համար մղվող պայքարում։

1198 թվականին Կիլիկիայի հայ իշխան Լևոն Մեծագործը հռչակվեց հայերի թագավոր։ Նա ձգտում էր այդ թագն ստանալ ոչ միայն հայկական ավանդույթով, այլ նաև՝ հռոմեական ուխտով, որով կհավաստեր իր թագավորության միջազգային լեգիտիմությունը։ Այդ նպատակով Լևոնն ու Կիլիկիայի հոգևորականությունը համաձայնեցին ենթարկվել Հռոմի Պապի հոգևոր գերիշխանությանը՝ թեև «միայն խոսքով» կատարելով պապական պայմանները։ Արդյունքում Հռոմի Պապը իր օրհնությունն է տալիս, և Լևոնին Տարսոն քաղաքում արքեպիսկոպոս Մայնցի Կոնրադը թագադրում է՝ որպես հայոց թագավոր։ Հայոց և կաթոլիկ եկեղեցիների միջև այս միությունը ավելի շատ անվանական բնույթ կրեց, քան իրական, սակայն այն դարձավ նախադեպ։ Կապույտ ակնթարթում Հայաստանը խզեց բազմադարյա մեկուսացումն Արևմուտքից և մտավ եվրոպական քաղաքական ու հոգևոր դաշտ։ Թեև միասնությունն առերևույթ էր և կարճատև, Լևոն I-ին հաջողվեց հասնել իր նպատակին. Հռոմը պաշտոնապես ճանաչեց նրա թագավորությունը՝ դրանով իսկ Հայաստանի անունը հնչեցնելով եվրոպական պալատներում։

Հաջորդ դարերում հայերի և Հռոմի կապը նոր դրսևորումներ ունեցավ։ Կիլիկյան թագավորության անկման ժամանակ՝ XIV–XV դարերում, կրկին փորձեր արվեցին եկեղեցիների միության։ 1439 թ. Ֆլորենցիայի տիեզերաժողովում Հռոմի Եկեղեցին համաձայնության եկավ նաև Հայ եկեղեցու ներկայացուցիչների հետ, և Պապ Եվգենիոս IV-ը հայտարարեց նաև հայերի հետ միության պայմանագիր։ Ցավոք, քաղաքական պայմանները ու հոգևոր վեճերը չթույլատրեցին, որ այդ որոշումները սկիզբ դնեն կաթոլիկ և հայկական եկեղեցիների իրական միավորմանը։

Այնուամենայնիվ, նման դրվագները փաստեցին, որ Հռոմի Պապերն ու հայերը ընդհանուր լեզու գտնելու կամք երբեմն դրսևորել են անգամ դարերի խորքում։ Հայոց հոգևոր առաջնորդները հաճախ իշխանի կամ կաթողիկոսի գահի համար աջակցություն էին ակնկալում Հռոմից, իսկ պապերը նրբորեն աշխատում էին հայերին մոտեցնել կաթոլիկությանը՝ հաճախ տեսնելով նրանց մեջ քրիստոնեական Արևելքի հուսալի դաշնակիցներ։

Նմանատիպ շփումների ուղիղ արդյունքներից էր Հայ Կաթողիկե Եկեղեցու ձևավորումը։ Դեռևս 1701 թվականին Մխիթար Սեբաստացին Կոստանդնուպոլսում հիմնում է Մխիթարյան միաբանությունը, որը հետագայում հաստատվեց Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում ու Վիեննայում՝ դառնալով հայ կաթոլիկ մտավոր շարժման կենտրոն։ Վատիկանը հրավիրում էր հայ երիտասարդներին ուսանելու իր հոգևոր կրթարաններում. անգամ Հռոմում հաստատվեց հայկական վարժարան։ 1883 թվականին Պապ Լևոն XIII-ը հատուկ հայկական կղերական ճեմարան հիմնադրեց Հռոմում՝ եկեղեցիների կապն ամրապնդելու նպատակով։ Սակայն ամենակարևոր քայլը տեղի ունեցավ 1742 թվականին. Հռոմի Բենեդիկտոս XIV Պապը պաշտոնապես ճանաչեց Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցու անկախ կառույցը՝ հաստատելով Կիլիկիո հայ կաթողիկե կաթողիկոսության աթոռը։ Դրանով հայ կաթոլիկները ստացան իրենց պատրիարքը, որը Հռոմի Պապի հետ հաղորդության մեջ էր։ Այս որոշումը մի նոր կամուրջ ստեղծեց Վատիկանի և հայ ժողովրդի միջև. հայ կաթոլիկները, փոքրաթիվ լինելով հանդերձ, դարձան հայապահպան կրթության ու մշակույթի ջահակիրներ, հիմնեցին դպրոցներ և տպարաններ, շենացրին մեր ազգի հոգևոր դաշտը։

Պատմության մութ դրվագները նույնպես պակաս կարևոր չեն այս կապը հասկանալու համար։ XIX դարի վերջին, երբ Օսմանյան Կայսրությունում սկսվեցին հայկական ջարդերը, Հռոմի Պապ Լևոն XIII-ը փորձեց միջնորդի դեր տանել՝ դիմելով թուրք սուլթանին կանգնեցնելու 1894-96 թթ. կոտորածները։ Սակայն եվրոպական տերություններն այդպես էլ վճռական քայլեր չարեցին, և հայ ժողովուրդը շուտով կանգնեց նույնիսկ ավելի սարսափելի ողբերգության առաջ։ 1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունում սկսվեց հայության բռնաճնշումն ու ցեղասպանությունը, և այն ժամանակվա Պապը՝ Բենեդիկտոս XV-ը, եղավ աշխարհի քիչ առաջնորդներից մեկը, ով բարձրաձայնեց հայերի նկատմամբ գործվող անարդարությունը։ Նա սեփական ձեռքով նամակ գրեց սուլթան Մեհմեդ V-ին՝ սեպտեմբերի 10, 1915 թվագրությամբ, խստիվ դատապարտելով հայերի ջարդը և աղաչելով կանգնեցնել այդ «անվերջ տառապանքը»։ Նույն տարվա դեկտեմբերին, գաղտնի կոնսիստորիայի ժամանակ, Պապ Բենեդիկտոսը դառնությամբ հայտարարեց. «Դժխեմ է տեսնել, որ հայկական ամենադաժան տարաբախտ ժողովուրդը գրեթե ոչնչացման մատնվի» («Miserrima Armenorum gens ad interitum prope ducitur»)։ Հռոմի Պապի այդ ձայնը թերևս չհասավ ականջները փակածների սրտերին, սակայն պատմության մեջ մնաց որպես մարդասիրական և համարձակ քայլ. նույնիսկ օսմանյան Թուրքիան ստիպված եղավ ճանաչել նրա մարդասիրական վաստակը։ 1922 թվականին Ստամբուլի Սուրբ Հոգի կաթոլիկ տաճարի բակում կանգնեցվեց Պապ Բենեդիկտոս XV-ի բրոնզե արձանը՝ տեղադրված թուրքերի կողմից՝ ի հիշատակ նրա «նվիրումը համաշխարհային ողբերգության բոլոր զոհերին՝ առանց ազգության ու կրոնի տարբերակման» ինչպես գրված է արձանի պատվանդանին։ Այդ արձանը մինչ օրս նշան է այն բանի, որ անգամ պատմության մռայլ ժամերին Հռոմի Պապը փորձեց ընդունակ լինելու ներքին ձայնին և ձեռնարկել այն, ինչ շատ պետությունների ղեկավարներ չհամարձակվեցին անել։

Առաջին աշխարհամարտից հետո հայ ժողովրդի կյանքում նոր էջ բացվեց. ազգի մի մասը անկախ պետություն ստեղծեց Արևելքում, սակայն շատերի ճակատագիրը, ավա՜ղ, մնաց փախստականություն և սփյուռք։ 1920-ականներին Հռոմի հաջորդ պապերը, մասնավորապես Պիոս XI-ը և Պիոս XII-ը, ջանում էին խնամել պատերազմից տուժած ժողովուրդներին, այդ թվում՝ հայ գաղթականներին։ Հատկանշական է, որ 1946 թվականին Պապ Պիոս XII-ը կարդինալի աստիճան շնորհեց հայազգի արքեպիսկոպոս Գրիգոր-Պետրոս (Ղազարոս) Աղաջանյանին։ Կաթոլիկ աշխարհի ղեկավարությունն այնքան էր վստահում այս խոնարհ հայ հոգևորականին, որ նրան նշանակեց Վատիկանի ամենաազդեցիկ պաշտոններից մեկում՝ Հավատքի տարածման միաբանության պրեֆեկտ (Propaganda Fide), փաստացի հանձնելով նրան Սուրբ Աթոռի անունից աշխարհի բազմաթիվ երկրներում եկեղեցական առաքելությունների համակարգումը։ Կարդինալ Աղաջանյանը ոչ միայն բարձրացավ Վատիկանի սանդուղքով, այլև 1958 թ. պապական կոնկլավի ժամանակ համարվում էր Հռոմի պապի հավանական թեկնածուներից մեկը՝ դառնալով հայկական մշակութային ուժի խորհրդանիշ կաթոլիկ աշխարհում։ Նրա և մյուս հայ կաթոլիկ հոգևորականների միջոցով հայ-վատիկանյան հարաբերությունները ավելի գործնական բնույթ ստացան։

Խորհրդային խավարից հետո, երբ Հայաստանը վերանկախացավ 1991 թվականին, Վատիկանը առաջիններից էր, որ դիվանագիտորեն ճանաչեց նոր Հանրապետությունը։ 1992-ի հոկտեմբերին երկու պետությունները պաշտոնապես հաստատեցին դիվանագիտական հարաբերություններ, և Երևանում բացվեց Սուրբ Աթոռի նվիրակության գրասենյակ՝ որպես Հռոմի Պապի ներկայացուցչություն Հայաստանում։ Սա պարզապես ձևական քայլ չէր. այն արտացոլում էր դարավերջի փոխադարձ ջերմացումը։ Դեռ այդքանից առաջ՝ 1980-ականներին, Սուրբ Աթոռը և Մայր Աթոռ Էջմիածինը նախաձեռնել էին աստվածաբանական երկխոսություն։ 1996 թվականին Հովհաննես Պողոս II Պապը և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա-ը ստորագրեցին համատեղ հայտարարություն, որով կողմերը հաստատում էին իրենց հավատի ընդհանրությունը Քրիստոսի մասին և ջատագովեցին երկու եկեղեցիների միջև բաժանման վերացումը։ Սա պատմական քայլ էր, որը հաղթահարեց 451 թ. Քաղկեդոնի Ժողովից ի վեր գոյություն ունեցող քրիստոսաբանական տարաձայնությունները՝ փաստելով, որ թե՛ Հռոմի Կաթոլիկ, թե՛ Հայ Առաքելական եկեղեցին հավատարիմ են նույն առաքելական հավատքին՝ տարբեր պատմական ձևակերպումներով։

21-րդ դարը արդարացրեց այս ջերմացման հույսերը։ Հովհաննես Պողոս II Պապը դարձավ պատմության մեջ առաջին Հռոմի Պապը, որ այցելեց Հայաստան։ 2001 թվականի սեպտեմբերի 25-ին Պապը վայրէջք կատարեց Երևանի «Զվարթնոց» օդանավակայանում՝ բերելով իր օրհնությունը Հայաստանի ժողովրդին քրիստոնեություն ընդունելու 1700-ամյակի առիթով։ Տպավորիչ էր տեսնել, թե ինչպես հիվանդությունից թուլացած, բայց հոգու ուժով անմար, 81-ամյա պապն իջնելով ինքնաթիռից՝ լուռ խոնարհվեց և համբուրեց արծաթե սկուտեղի մեջ իրեն ներկայացված հայոց հողը՝ արտասանելով հայերեն. «Աստված օրհնի Հայաստանը»։ Հաջորդ օրերին Հռոմի Սրբազան Քահանայապետը եղավ Էջմիածնում, որտեղ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հետ մատուցեց պատմական միջեկեղեցական արարողություն՝ նշխարապահությամբ սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի մասունքին։ Նա այցելեց նաև Ծիծեռնակաբերդի Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր, խոնարհվեց և աղոթեց Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակին։ Այնտեղ Պապն արտաբերեց «Մեծ Եղեռն» բառերը հայերեն լեզվով՝ դարավոր լռությունը խզող հզոր ուղերձ հղելով ողջ աշխարհին։ Եվ վերջապես, սեպտեմբերի 27-ին, Սուրբ Պետրոսի այս հետևորդը հայ ժողովրդին վստահեցրեց, որ կաթոլիկ եկեղեցին ամբողջությամբ կիսում է հայերի ուրախություններն ու ցավերը՝ լինելով նրանց քրիստոնեական հավատքի քույրն ու գործընկերը։ Հայ և կաթոլիկ եկեղեցիների բարեկամությունն այդ օրերին երևաց ոչ թե խոսքերում, այլ գործով. Հռոմի Պապը անձամբ ծանոթացավ հայ ժողովրդի պատմությանը, հիշեց 1915-ի ողբերգությունը և անգամ պատմեց, որ դեռ ուսումնառության տարիներին իր հայ դասընկերոջից է սիրել հայերին ու նրանց անցյալը։ Այս այցը բացահայտեց, որ Վատիկանն այլևս Հայաստանին նայում է ոչ թե իբրև հեռու, օտար մի հող, այլ որպես քրիստոնեական համաշխարհային համայնքի արժանի անդամ։

Հաջորդ պապերի օրոք այդ կապը գնալով խորացավ։ Բենեդիկտոս XVI Պապի պաշտոնավարության տարիներին, 2008 թվականին, Վատիկանում՝ Սուրբ Պետրոսի տաճարի բակում, բացվեց Ս. Գրիգոր Լուսավորչի անվան բակ և տեղադրվեց Հայաստանի հովանավոր սրբի՝ Գրիգոր Լուսավորչի արձանը։ Արձանը օրհնել էր դեռ Հովհաննես Պողոս II-ը, իսկ Բենեդիկտոս XVI-ը օծեց ամբողջ հրապարակի անվանակոչությունը՝ սա տեսանելի նշան դարձնելով, որ Հայաստանը իր սրբերով, իր հավատքով ներկա է կաթոլիկության սրտում։ Նույն թվականին Վատիկանում հայ եպիսկոպոսները պատվավոր տեղ էին զբաղեցնում Հովհաննես Պողոս II-ի սրբադասման արարողությանը, իսկ 2013թ. հենց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն անձամբ մասնակցեց նոր ընտրված Ֆրանցիսկոս Պապի գահակալության պատարագին։ Այս ամենը աշխարհին հուշում էր, որ հին վերքերը սպիանում են, և երկու եկեղեցիները ապրում են բարեկամության նոր դարաշրջան։

Ֆրանցիսկոս Պապը հատկապես աչքի ընկավ իր հոգածությամբ հայ ժողովրդի նկատմամբ։ 2015 թվականի ապրիլի 12-ին՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շեմին, նա Սուրբ Պետրոսի տաճարում մատուցեց հատուկ պատարագ հայ հավատացյալների համար՝ նախագահի, կաթողիկոսի ու հայ կաթոլիկ պատրիարքի ներկայությամբ։ Այդ պատարագի ընթացքում Պապը իր խոսքում դատապարտեց XX դարի առաջին մեծ ողբերգությունը՝ անվանելով այն ուղղակիորեն ցեղասպանություն և հիշեց, որ «Մեծ Եղեռն» ողբերգությունը խլեց անթիվ անմեղ կյանքեր։ Ֆրանցիսկոս Պապի ուղերձը բուռն արձագանք գտավ աշխարհով մեկ. Վատիկանի կամարների տակ հնչած «ցեղասպանություն» բառը ճեղքեց դիվանագիտական լռությունը, որը տասնամյակներ շարունակ շրջանցում էր այս ցավոտ թեման։ Նույն օրը Հռոմի Պապը մեկ այլ վեհ քայլ արեց՝ հայ միջնադարյան սուրբ Գրիգոր Նարեկացուն հռչակելով Տիեզերական Եկեղեցու վարդապետ, այսինքն՝ կաթոլիկ աշխարհի մեծ վարդապետներից մեկը։ Սուրբ Նարեկացու անունը դրվեց Վատիկանի սրբերի շքերթում, նրա «Մատյան Ողբերգության» գիրքը փոխանցվեց Հռոմի հավատացյալներին որպես աղոթագիրք։ Հաջորդ տարի՝ 2016-ի հունիսին, Ֆրանցիսկոս Պապը անձամբ ժամանեց Հայաստան եռօրյա այցով։ Նա այցելեց Երևան, Էջմիածին, Գյումրի, Ծիծեռնակաբերդ՝ աղոթեց անմար կրակի մոտ և ևս մեկ անգամ վերահաստատեց իր խոսքը աշխարհի առաջ, որ հայ ժողովրդի վերքերը մարդկության վերքերն են, և դրանց հիշատակը պետք է պահպանվի արդարության նվիրումով։ «Այս հողը սրբազան է, որովհետև առաջինն ընդունեց Քրիստոսին, և սրբազան է, որովհետև անթաղ նահատակների արյունով է թաթախված» – հայտարարեց Պապը Երևանում՝ կոչ անելով երբեք չկրկնել այդպիսի հանցագործություններ։

Ֆրանցիսկոս Պապի օրոք Վատիկանն ակտիվացավ նաև հայ ժողովրդի ներկայիս խնդիրների հարցերում։ 2020 թվականի Արցախյան պատերազմի ընթացքում նա առաջին միջազգային առաջնորդներից էր, որ հրապարակայնորեն կոչ արեց դադարեցնել արյունահեղությունը Լեռնային Ղարաբաղում։ Պապի խաղաղության աղաղակը կրկնվում էր նրա ամենշաբաթյա քարոզներում, և Վատիկանի դիվանագիտական ջանքերը, կարելի է ասել, ծանրաբեռնվել էին դեպի Հարավային Կովկաս ուղերձներ հղելով՝ հորդորելով նվիրվել երկխոսության և փոխադարձ հարգանքի թշնամության փոխարեն։ Սուրբ Աթոռը հայերին ընկալում էր ոչ միայն որպես տառապյալ ժողովուրդ, այլև որպես խաղաղարարի դեր ստանձնող կրոնական մեծ համայնք՝ կարող լինել շարժիչ ուժ տարածաշրջանային համերաշխության գործում։

Ահա այսպիսի բազմաշերտ, հուզումնալից և ուսանելի ուղի են անցել Հռոմի պապերն ու հայ ժողովուրդը դարերի միջով։ Այսօր, երբ Գարեգին Բ Կաթողիկոսը Վատիկանում հրավիրում է Պապ Լևոն XIV-ին այցելելու Հայաստան՝ աշխարհի առաջին քրիստոնյա երկիր, պատմությունն ասես շրջադարձ է կատարել լրիվ շրջափուլով։ 2000 տարիներ առաջ Սուրբ Պետրոսն ու Սուրբ Թադեոսը տարբեր ուղիներով սփռեցին ավետարանը Հռոմում և Հայաստանում, և նրանց հոգևոր ժառանգները՝ Հռոմի Պապն ու Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը, հավասար բարեկամների պես կանգնած են կողք կողքի՝ համբերությամբ բուժելու անցյալի վերքերը և նոր կամուրջներ կառուցելու։ Ու թեև հայերի եկեղեցին դեռևս պահպանել է իր ինքնուրույնությունը, Վատիկանը և Էջմիածինը երբեք այսքան մոտ չեն եղել իրար, որքան հիմա։

Հռոմի ներկայիս Պապը, ում անունը տարօրինակ կերպով հայերենում հնչում է որպես Լևոն, ունի առաքելություն՝ նոր էջ բացելու հայ-կաթոլիկ երկխոսության պատմության գրքում։ Երբ նա այցելի Հայաստան (ինչը չափազանց հավանական է մոտ ապագայում՝ հաշվի առնելով Կաթողիկոսի անձնական հրավերը և դարերով կուտակված փոխադարձ հարգանքը), դա կլինի արդեն երրորդ Հռոմի Պապի այցը ազատ Հայաստանում։ Ամեն այց բերում է նոր խորհուրդ. եթե Հովհաննես Պողոս II-ի այցը վերահաստատեց կրոնական արմատների միասնականությունը, իսկ Ֆրանցիսկոս Պապի այցելությունը վերքերին աղ լցրեց՝ պահանջելով պատմական արդարություն, ապա Լևոն XIV-ը գուցե կլինի այն Պապը, ում օրոք Հռոմը և Էջմիածինը կգտնեն միաբանության գաղափարական բանաձևը՝ հարգելով տարբերությունները, բայց ընթանալով նույն ճանապարհով։

Վատիկանը՝ որպես ինստիտուտ, այսօր հայերի համար պարզապես հեռավոր հոգևոր մի մայրաքաղաք չէ. այն գործընկեր է, բարեկամ, երբեմն էլ նրբանկատ քննադատ, որը միշտ հետևում է մեր ժողովրդի ընթացքին։ Հռոմի պապերից յուրաքանչյուրն իրենց հերթին գլուխներ են գրել հայ ժողովրդի պատմության մատյանում՝ ոմանք օրհնությամբ ու սատարանքով, ոմանք՝ լուռ կարեկցությամբ հեռվից հետևելով։ Իսկ հայ ժողովուրդը, լինելով փոքր, բայց հպարտ, իր դարավոր հիշողության մեջ տեղ է տվել նաև Վատիկանի հետ պատմություններին։ Հոգևոր խորը կապի, փոխադարձ հարգանքի ու սիրո արդյունք է, որ այսօր Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի արձանը կանգնած է Սուրբ Պետրոսի տաճարի բակում Հռոմում, իսկ Էջմիածնում պահվում է Հովհաննես Պողոս II Պապի նվիրած Սուրբ Գեղարդը և այլ սուրբ մասունքներ՝ որպես բարեկամության նշան։ Վատիկանի թանգարաններում փայլում են հայկական միջնադարյան խաչքարերն ու ձեռագրերը, իսկ հայ ժողովրդի սրտում առանձնակի պատկառանքով են հիշվում պապերն, ովքեր բեկումնային պահերին կողքի կանգնեցին։ Ինչպես գրել էր դեռ Հովհաննես Պողոս Երկրորդը իր այցի ժամանակ, «Հայ ժողովրդի տառապանքները հիշիր, Տեր, և օրհնիր Հայաստանը». այս խոսքերը նա թողեց Ծիծեռնակաբերդում տնկած իր հիշատակի եղևնու կողքի հուշաքարին։ Հռոմի պապի շուրթերից բխած այդ աղոթքը հղվում է դարերին։ Եվ այդ աղոթքի պես, հայ-վատիկանյան ամուր բարեկամությունը պիտի շարունակի զորանալ, որպեսզի աշխարհի երեսին այլևս չլինեն լքված ժողովուրդներ ու լռեցված ճիչեր։

Կաստել Գանդոլֆոյի գեղատեսիլ այգում Լևոն Պապն ու Գարեգին Կաթողիկոսը շարունակում էին իրենց բարեկամական զրույցը՝ թերթելով պատմության էջերը։ Նրանք խոսեցին անցյալից՝ Խաղաղության լույսը ապագայի համար։ Այդ լուսավոր պահին թվում էր, թե հարյուրամյակների ցավն ու ջանքերը իզուր չեն անցել. Հռոմի Պապն ու հայոց Հայրապետը կանգնած էին կողք կողքի, իրենց հետևում՝ խաչը, առջևում՝ Արարատի գագաթը երևակայության մեջ։ Եվրոպական Վատիկանը և հայկական Արարատը դարձյալ միմյանց առջև էին՝ հավասարը հավասարի նման։ Եվ երբ հանդիպման ավարտին Լևոն XIV Պապը հավանություն տվեց Հայաստան այցելելու առաջարկին՝ ասելով «նշանակելու ենք այդ ուխտագնացությունը», պատմությունը ևս մեկ շրջադարձ կատարեց իր անիվը։ Սա կլինի մի նոր երթ դեպի ողջակիզված, բայց չընկճված ազգի սիրտը, որի հավատի անշեջ ջահը Պետրոսյան հավատի հետ միաձուլվելու այնքան առիթներ է փնտրել ու հիմա կրկին գտել։ Հայ ժողովրդի և Հռոմի պապերի պատմությունն առերևույթ եզակի է, սակայն դաս է ողջ մարդկության համար՝ հավատի, հարատևման, երկխոսության և փոխադարձ հարգանքի մասին։ Այն պատմություն է, որ շարունակվում է այս րոպեին՝ մեր աչքի առաջ։ Հռոմի պապերն ու Հայաստանը դեռ ասելու և անելու շատ բան ունեն միմյանց համար, և թվում է՝ ժամանակն այսօր նրանց բարեպատրաստ է գտնում։