Օպերացիա «ազատել Վեհարանը». դժգոհ հոգևորականների որս, կոմպրոմատների փորում և պետական լծակների խաղարկում ընդդեմ Գարեգին Բ-ի

18.09.2025, ԵՐԵՎԱՆ

2020 թվականի վերջի աղետալի պատերազմի և Արցախի մեծ մասի կորստից հետո Հայաստանյան հասարակության մեջ խորը բաժանում առաջացավ։ Հայոց Եկեղեցու գահակալը՝ Գարեգին Երկրորդ կաթողիկոսը (Վեհափառ Հայրապետը), հրապարակավ կոչ արեց վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին հրաժարական տալ խայտառակ պարտությունից հետո։ Այդչափ բարձր մակարդակով քննադատությունը աննախադեպ էր նորանկախ Հայաստանում. եկեղեցու հոգևոր առաջնորդը փաստորեն դարձավ պատերազմի հետևանքներից դժգոհ ժողովրդի ձայնը՝ վարչապետին ընդդիմացող։

Վարչապետ Փաշինյանը սկզբում զուսպ էր արձագանքում Վեհափառի և բարձրաստիճան հոգևորականների քննադատությանը, սակայն ժամանակի ընթացքում իրավիճակը սրվեց։ Եթե 2018-ի թավշյա հեղափոխության օրերին որոշ երիտասարդ ակտիվիստներ էին պահանջում «Նոր Հայաստան, նոր կաթողիկոս»՝ ակնարկելով, թե Գարեգին Բ-ն որպես հին համակարգի ներկայացուցիչ պետք է հեռանա, ապա հեղափոխությունից մի քանի ամիս անց այդ շարժումը մարեց. եկեղեցական առավել պահպանողական շրջանները և հավատացյալների մեծ մասը չցանկացան տեսնել իրենց հոգևոր պետի հրաժարականը։ Սակայն 2020-ի պատերազմի ծանր հետևանքները դարձան ջրբաժան. այժմ արդեն հենց Վեհափառն էր կոչ անում վարչապետի հեռացումը՝ որպես ազգային պարտության պատասխանատու։ Հին վերքերը վերակենդանացան նոր իրավիճակում, և պետություն-եկեղեցի հարաբերությունները մթագնեցին։

Հաջորդ մի քանի տարիներին կուտակված լռությունը պայթեց 2025 թվականի գարնանը։ Վարչապետ Փաշինյանը հայ հանրությանը զարմացրեց կտրուկ և անձնական հարձակումներով եկեղեցու վրա։ Նա հրապարակայնորեն պնդեց, թե Վեհափառը խախտել է եկեղեցական խոստումը՝ ամուսնության և զավակ ունենալու ուխտը (կուսակրոնությունը), և որ Գարեգին Երկրորդը գաղտնի երեխա ունի։ Այս մեղադրանքով վարչապետը սկսեց դիմել կաթողիկոսին ոչ թե իր պաշտոնեական տիտղոսով, այլ աշխարհիկ անուն-ազգանունով՝ «Կտրիճ Ներսիսյան», ակնարկելով, որ նրան այլևս չի ճանաչում որպես կաթողիկոս։ Հայաստանի պատմության մեջ վարչապետը, փաստորեն, վերապահեց իրեն հոգևոր դատարանի դեր՝ հայտարարելով, թե ըստ Եկեղեցու կանոնների Վեհափառը իրավունք չունի գահակալ լինելու, և պետք է «ազատի Մայր Աթոռը» զբաղեցրած աթոռից։ Նա կոչ արեց Հայ Առաքելական եկեղեցու հավատավոր զավակներին միավորվել իր շուրջ՝ «խաղաղ և քրիստոնեական ձևով ազատագրելու» Մայր Աթոռը և ընտրելու նոր, բարոյապես անբասիր կաթողիկոս։

Վարչապետի այս անսպասելի հակակաթողիկոսական արշավը շոկի ազդեցություն ունեցավ շատերի վրա։ Եկեղեցու կողմնակիցները այն ընկալեցին որպես հարձակում ազգային սրբության վրա։ Ինքը՝ Վեհափառը, սուրբ Էջմիածնում կայացած հանդիսավոր օրվա իր քարոզում խստագույն խոսքեր հնչեցրեց իշխանությունների հասցեին. «Իշխանությունների կողմից սանձազերծված հակաեկեղեցական արշավը լրջագույն սպառնալիք է մեր ազգային միասնականությանը, քայքայում է երկրի ներքին կայունությունը և հարվածում մեր պետականությանը»։ Գարեգին Բ-ն դատապարտեց քաղաքացիներին վախի ու ճնշման ենթարկելու քաղաքականությունը և հավաստիացրեց, որ Մայր Աթոռը անսասան է մնալու՝ հավատարիմ իր փրկարար առաքելությանը պաշտպանելու ժողովրդի իրավունքներն ու միասնությունը նման լարված պայմաններում։

Փաշինյանի կողմից նախաձեռնած հակամետ արշավին շուտով միացավ իշխանական տեղեկատվական դաշտը։ Վարչապետն անձամբ սոցիալական ցանցերում և ուղիղ եթերներում սկսեց վիրավորական որակումներ տալ եկեղեցուն ու հոգևորականությանը։ Մայիսին նա Եկեղեցին համեմատեց «մութ անցուղու հետ, որտեղ կուտակված է ամեն տեսակի աղբ»՝ բառիս բուն իմաստով անվանելով այն հնոտիքի պահեստ։ Ապա իր և կնոջ՝ Աննա Հակոբյանի էջերում հայտնվեցին հոգևորականներին անձնապես վիրավորող գրառումներ։ Ամենաաղմկահարույցը Փաշինյանի կողմից կատարված մի ակնարկ էր առանձին հոգևորականի հասցեին՝ այնքան անպատշաճ, որ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը նույնիսկ դժգոհեց դրա անհարիր լինելու մասին։ Վարչապետը ստիպված եղավ այդ բառերի համար ներողություն խնդրել՝ սակայն արդեն ակնհայտ էր, որ երկրի առաջնորդը անցել է առճակատման սուր փուլ եկեղեցու հետ։

Եկեղեցական գերագույն մարմինները պառակտման վտանգը զգալով՝ համախմբվեցին իրենց առաջնորդի շուրջ։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում հունիսի 22-ին՝ հենց Էջմիածնի տոնի օրը, հազարավոր հավատացյալներ էին հավաքվել, երբ Վեհափառը իր պատգամով հնչեցրեց հանդարտ բայց հաստատակամ ուղերձ։

Նա հիշեցրեց, որ դարեր շարունակ թե՛ օտար զավթիչները, թե՛ ներքին իշխանությունները փորձել են խախտել Հայ Առաքելական Եկեղեցու առաքելությունը կամ նրան իրենց շահերին ենթարկել, բայց ամեն անգամ այդպիսի քայլերը կործանարար պառակտումներ են բերել մեր կյանքում։ Վեհափառի խոսքով՝ ժողովուրդը միշտ կարողացել է զգոն պահպանել միասնությունը, և այժմ էլ պատշաճ չէ, որ բազմաթիվ մարտահրավերների տակ գտնվող երկրում մասնատվեն ուժերը։ Նրա վստահեցմամբ՝ ինչ էլ որ լինի, Սուրբ Էջմիածինը մնալու է անսասան, շարունակելու է միավորել ողջ ազգին և պաշտպանել ժողովրդի հոգևոր ու ազգային արժեքները։

Փաշինյանը, սակայն, չէր նահանջում։ Հունիսին նա նույնիսկ հայտարարեց, թե մտադիր է փոփոխել կաթողիկոսի ընտրության կարգը՝ առաջարկելով ստեղծել համակարգված մարմին, որը կզբաղվի նոր կաթողիկոսի ընտրությամբ և, ըստ էության, եկեղեցական կանոնների «բարեփոխմամբ»։ Սա Հայաստանի Սահմանադրության և ավանդույթի լույսի ներքո բավականին հակասական առաջարկ էր, քանզի եկեղեցին օրենսդրորեն բաժանված է պետությունից, և հոգևոր առաջնորդի ընտրությունն առավել քան ներքին եկեղեցական գործ է։ Եկեղեցու առաջնորդները անմիջապես արձագանքեցին՝ հայտարարելով, որ իշխանությունն սկսել է հերթական արշավը եկեղեցու դեմ՝ խախտելով պետականության և եկեղեցու տարանջատման սկզբունքը։

Թերևս ամենաանցանկալի զարգացումը կատարվեց ամռան սկզբին։ Հունիսի 25-ին Ազգային անվտանգության ծառայությունը կալանավորեց Տավուշի թեմի առաջնորդ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանին և ևս տասնյակ անձանց՝ մեղադրելով նրանց պետական հեղաշրջման դավադրություն ծրագրելու մեջ։

Բագրատ Սրբազանն այն հոգևոր առաջնորդներից էր, որ նախորդ տարի գլխավորում էր փողոցային բազմամարդ բողոքներ՝ պահանջելով Փաշինյանի հրաժարականը և սահմանային քաղաքականության փոփոխությունը։ Վարչապետը այդ պահին հայտարարեց, թե իրավապահները խափանել են «հանցավոր-օլիգարխիկ հոգևորականության մի մեծ ու չարագույժ ծրագիր»՝ պետության ստանձնած հաղթանակը մի ենթադրյալ ահաբեկչական դավադրության նկատմամբ։ Պաշտոնական հաղորդագրությունների համաձայն՝ հայտնաբերվել էին զենքեր, պայթուցիկ նյութեր, գաղտնալսված ձայնագրություններ, և պնդվում էր, թե Գալստանյանի խմբակը հավաքագրել էր շուրջ հազար նախկին զինվոր ու ոստիկան՝ երկիրը ապակայունացնելու համար։

Այս կոշտ գործողությունը խորացրեց պետական-եկեղեցական ճգնաժամը։ Գալստանյանի ձերբակալության տեսարանները, որտեղ հոգևորականը թափահարում է ձեռքը և դիմում հավատացյալներին՝ «Չարո՛, լսի՛ր, ինչ էլ անես՝ քիչ ժամանակ է մնացել, մենք գալիս ենք», իսկ ժողովուրդը փողոցում բացականչում է «Նիկոլ դավաճան», արդեն պատմական կադրեր դարձան սոցցանցերում։ Իշխանության ընդդիմախոսները պնդեցին, թե սա քաղաքական հաշվեհարդար է եկեղեցու նկատմամբ. Գալստանյանը և մյուսները հայտարարվեցին քաղբանտարկյալներ իրենց համակիրների կողմից։ Բագրատ Սրբազանի կողմնակից պատգամավոր Գառնիկ Դանիելյանն ասաց, որ կատարվածը «բռնապետական ռեժիմի գործողություններ են», իսկ մեղադրանքները՝ շինծու։

Հունիսի վերջի այդ դեպքից օրեր առաջ էլ իշխանությունները թիրախավորել էին խոշոր նվիրատուներին, որոնք կողմ են եկեղեցուն։ Հունիսին կարճ ժամանակով բերման ենթարկվեց ռուսաստանահայ մեծահարուստ, հայտնի բարերար Սամվել Կարապետյանը՝ Էջմիածնի Մայր տաճարի ու բազմաթիվ եկեղեցական նախագծերի հովանավորը։ Պատճառը հրապարակային հայտարարությունն էր, որտեղ Կարապետյանը մեղադրել էր իշխանություններին հակաեկեղեցական քարոզչություն իրականացնելու մեջ և ասել, որ ինքը «իր ձևով» կգործի դա կասեցնելու համար։ Ի պատասխան, նրան էլ մեղադրեցին պետությունից բռնազավթման հրապարակային կոչեր անելու մեջ։ Վեհափառ Հայրապետը անթաքույց ցասումով արձագանքեց բարերարի հետ կատարվածին՝ այն որակելով «անօրինական հալածանք» մի մարդու նկատմամբ, ով քաջաբար պաշտպանում է Սուրբ Էջմիածինը և նպատակասլաց ձայն բարձրացնում ազգային-հոգևոր արժեքների համար։ Այս դեպքը ևս ավելի սրեց իրավիճակը՝ բազմաթիվ հավատացյալներ դա դիտարկեցին որպես վախի մթնոլորտի սերմանում՝ ուղղված դեպի եկեղեցու հենասյուներն ու նրա ֆինանսական աջակիցները։

Չնայած այս բոլոր ճնշումներին՝ Գարեգին Երկրորդը չնահանջեց իր գահից։ Նրան սատար կանգնեցին ինչպես Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու եպիսկոպոսաց դասի մեծ մասը, այնպես էլ աշխարհասփյուռ հայության լայն շրջանակներ։ Շատերի համար կաթողիկոսը ոչ միայն հոգևոր առաջնորդ է, այլև ազգային ինքնության խորհրդանիշ, որը չպետք է ենթարկվի օրվա իշխանավորի քմահաճույքներին։ Հայաստանի սահմաններից դուրս գործող հայրապետությունները (Կիլիկիո կաթողիկոսությունը Անթիլիասում, Երուսաղեմի ու Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությունները) ևս աչալուրջ հետևում էին իրադարձություններին. նման սուր հակամարտություն Հայ Եկեղեցու ներսում վաղուց չէր գրանցվել։

Այդ հասկանալով՝ Փաշինյանի թիմը կարծես որոշեց փոխել մարտավարությունը։ Եթե ուղիղ ճնշմամբ ու վարկաբեկմամբ չհաջողվեց Վեհափառին հարկադրել հրաժարական տալ, ապա այժմ նպատակադրվել են ներսից տկարացնել եկեղեցին։ «Հրապարակ» թերթի տեղեկություններով՝ իշխանականները հոգևորականության շրջանում իսկական «որս» են սկսել՝ փորձում են գտնել Գարեգին Բ-ից դժգոհ քահանաների ու եպիսկոպոսների, նրանց ներգրավել ներքին ընդդիմության մեջ և նրանց ձեռքով «քանդել» Մայր Աթոռը։ Ասվում է, թե անգամ պատրաստ են ֆինանսապես շահագրգռել այն հոգևորականներին, որոնք կհամարձակվեն բացահայտորեն ելույթ ունենալ Վեհափառի դեմ, նույնիսկ եթե այդ պատճառով հետագայում կարգալույծ լինելու վտանգ սպառնա իրենց։

Միևնույն ժամանակ, իշխանական շրջանակներն փորձում են հավաքել գաղտնի տեղեկատվություն եկեղեցու ներսից՝ հնարավոր ապօրինի գործարքների, ֆինանսական չարաշահումների մասին, համոզված լինելով, թե այդ կերպ կկարողանան քրեական հետապնդման նյութեր հարել կաթողիկոսի կամ նրա մերձավորների դեմ։ Փաշինյանի վարչակազմը իրավապահ մարմիններին տվել է հստակ հանձնարարական՝ փորփրելու կաթողիկոսի դեմ ցանկացած կոմպրոմատ։ Այլ կերպ ասած, իշխանությունը Եկեղեցու գահակալի դեմ աշխատեցնում է նույն գործիքները, որոնք սովորաբար օգտագործում է քաղաքական ընդդիմախոսներին ճնշելու համար։

Չնայած այս թաքուն ջանքերին, Նիկոլ Փաշինյանն առերես չի հրաժարվել իր հիմնական մտադրությունից։ Նա շարունակում է հրապարակավ հայտարարել, որ վճռական է տրամադրված «Վեհարանը ազատելու» հարցում։ Սեպտեմբերի 10-ին Ազգային ժողովի նիստում վարչապետը առաջին անգամ բացեց փակագծերը իր ծրագրած «կուլմինացիայի» վերաբերյալ։ Պատասխանելով իշխանական պատգամավորի հարցին՝ Փաշինյանը ասաց, որ իր պատկերացմամբ գործընթացի գագաթնակետը պետք է լինի Մեծ հոգևոր հավաք Էջմիածնի կենտրոնական հրապարակում։ Նա պարզաբանեց, որ այդ միջոցառումը բացառապես կրելու է հոգևոր-քրիստոնեական բնույթ՝ նվիրված Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու արժեքներին և չի ունենա որևէ քաղաքական երանգ։ «Այնտեղ չեն հնչելու քաղաքական կոչեր, ելույթներ, լինելու են միայն հոգևոր բովանդակության խոսքեր», – հայտարարեց վարչապետը՝ հավաստիացնելով, որ իրենք այժմ քննարկում են ժամկետների և կազմակերպչական մանրամասները։ Մինչ այս, Փաշինյանն իր շուրջը պետք է համոզեր որոշ սեփական թիմակիցների, ովքեր կասկածով էին նայում Վեհափառի դեմ արշավին. «վերջին շրջանում ամենաշատ ժամանակը ծախսում եմ նրա վրա, որ գործընկերներիս ներկայացնեմ՝ այս գործընթացի նպատակը ինտրիգ կամ կադրային հարց չէ, նպատակը հոգևոր է», – հայտարարել է նա Ազգային ժողովում։

Վարչապետի պնդմամբ՝ ինքն առաջնորդվում է մաքուր հոգևոր շարժառիթներով, սակայն շատ վերլուծաբաններ այդ պնդմանը չեն հավատում։ Հակառակը, իշխանության ընդդիմախոսները նշում են, որ Փաշինյանը Եկեղեցու հետ այս հանրային ճակատամարտը վերածել է քաղաքական հաշվարկի՝ հանուն սեփական իշխանության վերարտադրության։ Գաղտնիք չէ, որ առաջիկա տարի նախատեսվում են հերթական խորհրդարանական ընտրություններ (2026 թվականի կեսերին), և հանրային աջակցությունը Փաշինյանի նկատմամբ, հատկապես պատերազմի և կորուսյալ Արցախի ֆոնին, անկում է ապրում։ «Կա տեսակետ, որ հարձակումը կարող է իրականացվել հենց ընտրությունների նախաշեմին, որով կամ քաղաքացիական բախում կհրահրեն և երկրում արտակարգ դրություն կհայտարարեն՝ ընտրությունը հետաձգելու համար, կամ էլ եկեղեցու դեմ տարած «հաղթանակով» հոգեբանական ճնշում կգործադրեն ընտրողների վրա, որ չմասնակցեն ընտրություններին և իրենց իշխող թիմը ապահովի վերարտադրություն», – ակնարկում է մամուլը։ Այս սցենարը, որքան էլ սարսափելի, որոշ ընդդիմախոսների կարծիքով, լիովին տեղավորվում է Փաշինյանի իշխանության պահպանման մարտավարության մեջ։ Այդ պնդումները ամրապնդվում են հատկապես այն փաստով, որ վերջին տարիներին վարչապետը չի խորշել արտակարգ քայլերից իր դիրքերը ապահովելու համար։

Այնուամենիվ, պետություն-եկեղեցի այս խորացող հակադրությունը չի կարող անվերջ սրվող գիծ մնալ առանց վնասելու հասարակության հիմքերը։ Հայաստանն առերեսվում է լուրջ մարտահրավերների՝ ոտքից հանելու պատերազմի վերքերը, Արցախի հայաթափումից հետո ներգաղթի և անվտանգության խնդիրները, տնտեսության ու արտաքին քաղաքական ծանրություններրը։ Այս պայմաններում ներսում ազգային միասնության բեկումը չափազանց վտանգավոր է։

Պատահական չէ, որ նույնիսկ արտաքին դերակատարները ուշադրությամբ հետևում են իրավիճակին։ Ռուսական կողմը, որը դարեր շարունակ կապեր ունի Հայ Առաքելական եկեղեցու հետ, հայտարարել է, որ սա Հայաստանի ներքին հարցն է, բայց ընդգծել է, որ հետաքրքրված է, որպեսզի երկրում պահպանվեն հանգստությունը և կարգուկանոնը։ Սփյուռքում գործող հայկական կառույցներն ու լրատվամիջոցները ևս ահազանգի շնչով են լուսաբանում այս թեման. Ամերիկահայ մամուլը շեշտում է, որ անկախ Հայաստանում առաջին անգամ երկրի վարչապետը այսպես բացահայտորեն միջամտում է եկեղեցու ներքին գործերին՝ սպառնալով հեռացնել ժողովրդականությամբ ընտրված կաթողիկոսին։

Մինչև այժմ Գարեգին Երկրորդ կաթողիկոսը վճռական դիմադրություն է ցույց տվել բոլոր հարվածներին։ Նա շարունակում է վարել եկեղեցական արարողություններն ու ժողովները, ընդունում է ուխտավորներին Էջմիածնում և խրոխտ ձայնով քարոզում հավատի և սիրո միասնության մասին՝ որպես ճեղքվող ազգի փրկության միակ ուղի։ Նույնիսկ երբ պետության առաջին դեմքը կոչ է անում “ազատել Վեհարանը Կտրիճ Ներսիսյանից”՝ ցուցադրաբար չարտասանելով «Վեհափառ» կամ «Կաթողիկոս» տիտղոսները, Մայր Աթոռի զանգերը նույն ուժգնությամբ ղողանջում են, հիշեցնելով, որ Հայոց Եկեղեցու հիմքը մարդկանց հոգու ու հավատի մեջ է, ոչ թե քաղաքական հաշվարկներում։ Եկեղեցու և պետականության այս հակամարտությունը դեռ հեռու է լուծումից. այն վերածվել է գաղափարական մի պայքարի, որտեղ բախվում են Հայաստանի հոգևոր ինքնությունն ու քաղաքական ներկապնակը։

Ժամանակը ցույց կտա՝ կհաջողի՞ Փաշինյանին իր վտանգավոր խաղը Հայոց Եկեղեցու հետ, թե՞ հնադարյան Մայր Աթոռը կրկին դուրս կգա այս փորձությունից ավելի զորացած։ Մի բան արդեն հստակ է. հեղափոխությունից ծնված վարչապետն ու դարերի խորքից եկած կաթողիկոսը այսօր կանգնած են դեմ հանդիման՝ որպես երկու իշխանություն, և նրանց բախման ելքից կախված է հայ ժողովրդին միավորող արժեհամակարգի ապագան։