ԵՄ–Հայաստան առանց վիզայի ճանապարհը՝ սահմանի անցակետերից մինչև քաղաքական հաշվարկներ. ինչ է իրականում սպասվում Հայաստանի քաղաքացիներին

19.09.2025, ՓԱՐԻԶ, ԹԱՄԱՐԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանը Եվրամիության (ԵՄ) հետ վիզաների ազատականացման բանակցությունների մեկնարկը որակում է որպես «հատուցողական»՝ դա դիտարկելով որպես նոր փուլ Հայաստանի և ԵՄ հարաբերություններում։ 2024 թվականին մեկնարկած այդ երկխոսությունը պաշտոնյաների կողմից գնահատվեց պատմական քայլ՝ ուղենշելով Երևանի եվրոպական ձգտումների նոր բարձունք։

Հայաստանցի շարքային քաղաքացու համար Եվրոպա ազատ այցելելու հնարավորությունը երկար տարիներ մնացել է որքան բաղձալի, նույնքան էլ անիրականանալի մի երազանք։ Անկախության սկզբից հայերը սովոր էին եվրոպական դեսպանատների առաջ հերթ կանգնել՝ կարճաժամկետ վիզա ստանալու հույսով, իսկ մուտքի արտոնագիր ձեռք բերելը հաճախ համեմատվում էր բյուրոկրատական ատյաններով անցնելու դժվար փորձության հետ։ Նույնիսկ թույլատրված վիզայով չէին վերջանում փորձությունները. դեպքեր են արձանագրվել, երբ հայ ուղևորները Շենգենյան վավեր վիզայով հասնելով ԵՄ սահման՝ ենթարկվել են կասկածանքով հարցաքննությունների և երբեմն անգամ երկիր մուտք գործելու մերժման։ Վերջին ամիսներին հատկապես Բուլղարիայի կողմից արձանագրված դեպքերը, երբ վավեր վիզայով մի քանի հայաստանցիներ երկար հարցաքննությունից հետո ի վերջո հետ են ուղարկվել, երկրում վրդովմունք են առաջացրել՝ ԵՄ սահմանապահների կամայական վերաբերմունքի պատճառով։ Այսպիսով, փաստացի եվրոպական ուղևորությունների շուրջ գոյացած դժվար իրականությունն էլ ավելի է ընդգծում, թե ինչու է վիզաների ազատականացումը հայ հասարակության համար ոչ միայն հարմարության, այլև արժանապատվության հարց։ Հայաստանում շատերը տարիներ շարունակ այդ իրավունքը դիտել են որպես եվրոպական ընտանիքին մոտենալու և մեկուսացվածությունը հաղթահարելու խորհրդանիշ։ Եվ այժմ, երբ վերջապես սկսվել է ԵՄ-ի հետ վիզաների ազատականացման երկխոսությունը, նախկինում անհնարին թվացող այդ նպատակն ավելի շոշափելի է դառնում՝ միևնույն ժամանակ մնում է դեռ մի քանի տարվա չափ հեռավոր։

ԵՄ-ի հետ առանց վիզայի կարգավիճակ ստանալու ճանապարհին Հայաստանը պատահական չի հայտնվել. սա երկարատև բանակցությունների, բարեփոխումների և աշխարհաքաղաքական շրջադարձերի արդյունք է։ Հիշենք, որ դեռ 2013 թվականին պաշտոնական Երևանը միակողմանիորեն վերացրեց մուտքի արտոնագրի պահանջը ԵՄ բոլոր քաղաքացիների համար՝ ակնկալելով փոխադարձ քայլեր Բրյուսելի կողմից։ Նույն թվականին ստորագրվեցին նաև ԵՄ-ի հետ «Վիզաների պայմանական դյուրացման» և «Վերադարձների ընդունման» համաձայնագրերը, որոնք ուժի մեջ մտան 2014 թվականի հունվարի 1-ին։ Այդ քայլերով Հայաստանը հույս ուներ դառնալ «Արևելյան գործընկերության» հերթական երկիրը, որին ԵՄ-ն կընձեռի առանց վիզայի երթևեկի արտոնություն։ Սակայն 2013 թվականի վերջին Հայաստանի արտաքին քաղաքական ուղղությունն ապշեցուցիչ շրջադարձ կատարեց՝ վերջին պահին հրաժարվելով ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրից և միանալով Ռուսաստանի առաջնորդած Եվրասիական տնտեսական միությանը։ Չնայած այս փոփոխությանը, ԵՄ-ն ամբողջությամբ չփակեց դուռը. Երևանը և Բրյուսելը շարունակեցին համագործակցությունը այլ ձևաչափով, ինչի վկայությունն էր 2017 թվականին Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի (CEPA) ստորագրումը։ Այդուհանդերձ, վիզաների լիակատար ազատականացման հեռանկարն այն ժամանակ մնում էր անորոշ։ Մինչ Վրաստանը և Ուկրաինան 2017 թվականին արդեն օգտվում էին Շենգենյան տարածք առանց վիզայի մուտքի իրավունքից, Հայաստանը փաստորեն Եվրոպայում «երկրորդ կարգի» դրության մեջ էր, ինչը Հայաստանում բազմաթիվ քաղաքացիների մոտ առաջացնում էր հիասթափություն և հարց էր ծնում՝ «իսկ մեր հերթը ե՞րբ է գալու»։

ԵՄ կառույցները, սակայն, նույնպես պատրաստ էին քննարկել հայերի համար առանց վիզայի ռեժիմը՝ ենթադրելով, որ Հայաստանը պետք է կատարի մի շարք նախապայմաններ և «տանը կատարի տնային աշխատանքը»։ Դեռ 2017 թվականին եվրոպական վերլուծաբանները և պաշտոնյաները շեշտում էին, որ Երևանը պետք է բարելավի իր կատարողականը մի շարք ոլորտներում, այդ թվում՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարում, սահմանների կառավարման և կեղծ ապաստան հայցողների թվի նվազեցման ուղղությամբ։ Ի թիվս պատճառների՝ Եվրոպայում որոշ երկրների մտահոգում էր հայաստանյան ապաստան հայցողների մեծ թիվը. 2020 թվականին ԵՄ-ում Հայաստանի պատվիրակության ղեկավար Անդրեա Վիկտորինը բացահայտեց, որ «մի քանի» եվրոպական պետություններ դեմ են արտահայտվում վիզաների հարցում առաջընթացին հենց իրենց երկրներում ապաստան որոնող հայերի թվի պատճառով։ Իրականում, որոշ անդամ պետություններ, ինչպես օրինակ Շվեդիան, Ավստրիան և Նիդերլանդները, ընդհանուր առմամբ զգուշավոր էին նոր առանց վիզայի ռեժիմներ տրամադրելիս՝ վախենալով ոչ կանոնավոր միգրացիայի հնարավոր ալիքից։ Մինչ Հայաստանի իշխանությունները պնդում էին, որ իրենց քաղաքացիների բացարձակ մեծամասնությունը Եվրոպա մեկնում է կարճաժամկետ գործով կամ զբոսաշրջային նպատակներով և հետ վերադառնում, ԵՄ ներսում պահպանվում էր որոշ թերահավատություն։ Խնդիրն այն էր, որ նույնիսկ եղած վիզայական ռեժիմի պայմաններում արձանագրվել էին խախտումներ. օրինակ՝ հայտնի էր, որ հայ որոշ ճանապարհորդներ մեկանգամյա վիզաներով մուտք էին գործում Շենգենյան գոտու մեկ երկիր, այնուհետև չարտոնված կերպով անցնում ուրիշ երկիր, ինչը դիտվում է որպես վիզայի ռեժիմի չարաշահում։ Այսպիսի փաստերը եվրոպական երկրների մոտ լրացուցիչ պատճառ էին դառնում շեշտելու, որ Երևանի հետ ցանկացած ազատականացում պետք է ուղեկցվի խիստ չափանիշներով և հակաքայլերի մեխանիզմներով։ Եվրամիությունը նույնիսկ ուժեղացրել է գործող «կասեցման մեխանիզմը», որն առաջարկում է արագորեն դադարեցնել առանց վիզայի ռեժիմը, եթե որոշ երկիր խախտի պայմանները կամ աճի ապաստան հայցողների թիվը։ Ակնհայտ էր, որ առանց վիզայի Եվրոպա ճանապարհը Հայաստանի համար լինելու է փոխադարձ վստահության և խիստ քննման բարդ քննություն։

Այս պայմաններում կարևոր դեր խաղացին եվրոպական հաստատությունները, որոնք հետևողականորեն աջակցում էին Հայաստանին՝ ըստ արժանվույն գնահատելով նրա առաջընթացը։ 2021 թվականի վերջին կայացած «Արևելյան գործընկերության» գագաթնաժողովում ԵՄ ղեկավարներն առաջին անգամ հստակ խոստում տվեցին սկսել վիզաների ազատականացման բանակցություններ Հայաստանի հետ, երբ բոլոր անհրաժեշտ պայմանները բավարարվեն։ Իսկ արդեն 2023 թվականի մարտին Եվրոպական խորհրդարանը հատուկ բանաձևով ողջունեց Հայաստանում իրականացված ոստիկանական բարեփոխումները, կոռուպցիայի դեմ պայքարը և կոչ արեց ԵՄ խորհրդին ճանաչել Հայաստանի առաջընթացը՝ սկսելով վիզաների ազատականացման երկխոսություն։ Եվրախորհրդարանը նույնիսկ կարծիք հայտնեց, որ Հայաստանն արժանի է դիտարկել ԵՄ անդամակցության հնարավորությունը՝ ընդգծելով, որ երկիրը որոնում է ավելի «վստահելի անվտանգության համակարգ»՝ ռուսական ՀԱՊԿ-ի փոխարեն։ Այս քաղաքական աջակցությունը՝ հատկապես ԵՄ օրենսդիր մարմնի կողմից, Երևանի համար ոգևորիչ ազդակ էր. Հայաստանցիներին պարզ հասկացվեց, որ Բրյուսելը տեսնում է նրանց ջանքերը և պատրաստ է արձագանքել դրան։

Հետզհետե որոշակի տեղաշարժ նկատվեց նաև անդամ պետությունների մոտեցումներում։ 2022-23 թվականներին, երբ Ռուսաստանը սաստկացրեց իր ագրեսիան Ուկրաինայում, Հարավային Կովկասում ուժերի դասավորությունը սկսեց փոխվել։ Հայաստանը, հիասթափված լինելով անվտանգության ոլորտում Մոսկվայի անգործությունից (Ղարաբաղյան վերջին առճակատման ժամանակ ռուս խաղաղապահների անգործությունը շատերի համար դարձավ ակնհայտ օրինակ), աստիճանաբար փորձում էր դիվերսիֆիկացնել իր արտաքին քաղաքականությունը։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը ցույց տվեց, որ պատրաստ է խորացնել կապերը Արևմուտքի հետ, նույնիսկ եթե դա դուր չգա ավանդական դաշնակից Ռուսաստանին։ 2023 թվականի աշնանը Հայաստանը ամերիկյան փոքր մասշտաբի զորավարժություններ հյուրընկալեց, մարդասիրական օգնություն ուղարկեց պատերազմի մեջ գտնվող Ուկրաինա, իսկ 2024 թվականի գարնանը նույնիսկ դադարեցրեց իր ակտիվ մասնակցությունը ՀԱՊԿ միջոցառումներին։ Այս քայլերը նույնպես միանշանակ ցույց էին տալիս Երևանի նոր զուգահեռ ուղեգիծը։ Ներքին քաղաքական դաշտում նույնպես տեղի ունեցան էական քննարկումներ. իշխող թիմի մի շարք ներկայացուցիչներ բաց տեքստով հայտարարեցին, որ Հայաստանի երկարաժամկետ ռազմավարական նպատակը պետք է լինի ԵՄ-ին անդամակցելը։ 2024 թվականի ձմռանը կառավարությունը ներկայացրեց մի օրինագիծ՝ ԵՄ անդամակցության գործընթաց սկսելու մասին, որն ընդունվեց Ազգային ժողովում, և 2025 թվականի ապրիլին նախագահ Վահագն Խաչատուրյանը ստորագրեց այն՝ փաստորեն հռչակելով, որ ԵՄ-ին միանալու հարցն արդեն պաշտոնապես Հայաստանում օրակարգային է դարձել։ Այն, որ երբեմնի անհնարին համարված այս թեման պաշտոնական երանգ ստացավ, վկայում է Հայաստանի արտաքին քաղաքական ուղեգծի խորքային փոփոխության մասին։

Անշուշտ, այս ամենը չէր կարող աննկատ մնալ եվրոպական մայրաքաղաքներում։ 2024 թվականի ամռանը իրավիճակն արդեն հասունացել էր վճռական քայլերի համար։ Հուլիսի 22-ին ԵՄ խորհրդի արտաքին գործերի նախարարների կայացած նիստում անդամ երկրների ներկայացուցիչները պաշտոնապես հավանություն տվեցին Եվրոպական հանձնաժողովի առաջարկին՝ սկսել Հայաստանի հետ վիզաների ազատականացման երկխոսություն։ Նույն օրը Բրյուսելից նաև հայտնեցին Հայաստանի զինված ուժերին 10 միլիոն եվրո արժողությամբ ոչ մահաբեր ռազմական աջակցության մասին, ինչը շատերը գնահատեցին որպես Երևանի նկատմամբ աճող վստահության և աջակցության ժեստ՝ հատկապես Ադրբեջանի հետ լարվածության համապատկերում։ «Այս որոշումը շատ կարևոր ուղենշային պահ է Հայաստան-ԵՄ գործընկերության խորացման գործում, որը հիմնված է ընդհանուր արժեքների և սկզբունքների վրա», – հայտարարեց Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանը պաշտոնական հաղորդագրության մեջ։ Երևանում այս լուրն ընդունվեց մեծ ոգևորությամբ. այն ընկալվում էր որպես երկրում իրականացվող ժողովրդավարական բարեփոխումների և արժեհամակարգային փոփոխությունների դրական արդյունք։ Իսկ քաղաքական վերլուծաբանները նշում էին՝ ժամանակի խորհրդանշական կողմն այն է, որ ավանդական ռուս դաշնակից համարվող Հայաստանը հենց Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների սրմանը զուգահեռ ստացավ եվրոպական այս «կանաչ լույսը»՝ վիզաների հարցով։

Հետևելով ԵՄ խորհրդի որոշմանը՝ արդեն հուլիսի 23-ին Եվրոպական հանձնաժողովը պաշտոնապես հայտարարեց, որ սկսում է Հայաստան-ԵՄ վիզաների ազատականացման երկխոսությունը։ Սեպտեմբերի 9-ին Երևան ժամանեց Եվրոպական հանձնաժողովի փոխնախագահ Մարգարիտիս Սխինասը՝ անձամբ ազդարարելու գործընթացի մեկնարկը կառավարության բարձրագույն մակարդակում։ ՀՀ փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանի հետ համատեղ մամուլի ասուլիսում Սխինասը սա կոչեց «պատմական իրադարձություն»՝ նշելով, որ այն ակնհայտ ցույց է տալիս ԵՄ պատրաստակամությունը խորացնելու մարդկանց միջև շփումներն ու շարժունակությունը Հայաստանի հետ։ Բրյուսելում նախապես մշակված ճանապարհային քարտեզի (Visa Liberalisation Action Plan – VLAP) հիմնական դրույթներն ուղղված են այնպիսի ոլորտների բարեփոխմանը, որոնք ուղիղ առնչություն ունեն ազատ տեղաշարժին. մասնավորապես, անձը հաստատող փաստաթղթերի անվտանգություն (կենսաչափական անձնագրերի ներդրում և տվյալների պաշտպանություն), սահմանների ինտեգրված կառավարում, միգրացիոն հոսքերի վերահսկում և ապաստանի տրամադրման գործընթացի բարելավում, հասարակական կարգի ու անվտանգության ապահովում, կազմակերպված հանցավորության և կոռուպցիայի դեմ պայքար, ինչպես նաև հիմնարար իրավունքների պաշտպանություն։ Կողմերը հատուկ ընդգծեցին, որ գործընթացն ավտոմատ չի լինելու, և Եվրոպան պատրաստ չէ աչք փակել թերությունների վրա. բոլոր սահմանված չափանիշները պետք է ամբողջությամբ կատարվեն, որպեսզի վերջնարդյունքում քաղաքական որոշում կայացվի վիզաների պահանջի վերացման մասին։ «Դա հարյուրավոր էջերից բաղկացած ամբողջական փաթեթ է, որը Հայաստանը պետք է կատարի, և այդ ամենը տարիներ կպահանջի», – նախազգուշացնում էր Եվրոպական ռադիոյի լրագրող Ռիկարդ Յոզվիակը՝ բնութագրելով առաջիկա անելիքների ծավալը։ Այս պարզ խոսքերը հիշեցնում են, որ թեև քաղաքական որոշումն ի շահ Երևանի կայացված է, սակայն մնում է բարդ և մանրակրկիտ աշխատանք՝ այն կյանքում իրականացնելու համար։

Հայաստանի կառավարությունն ի պատասխանս գործի անցավ ամբողջ լրջությամբ։ Վիզաների ազատականացման հարցով հայկական կողմի գլխավոր բանակցող նշանակվեց ներքին գործերի նախարար Արփինե Սարգսյանը, և հենց ՆԳՆ համակարգի քաշով նախարարությունը ստանձնեց գործընթացի համակարգման առաջատար դերը։ Ստեղծվեց միջգերատեսչական աշխատանքային խումբ նախարարի ղեկավարությամբ և փորձագիտական խումբ՝ նախարարի տեղակալի գլխավորությամբ՝ պետական բոլոր շահագրգիռ մարմինների ներգրավմամբ։ 2024 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Երևան այցելեց ԵՄ ներքին գործերի գլխավոր տնօրենի տեղակալ Յոհաննես Լուխները, և հենց այդ հանդիպման արդյունքներով մեկնարկեց այսպես կոչված «գործառնական փուլի» աշխատանքը, այսինքն՝ չափանիշների գնահատումն ու գործողությունների ծրագրի նախապատրաստումը տեխնիկական մակարդակում։ 2025 թվականի փետրվարին և ապրիլին ԵՄ կողմից երկու մեծ փորձագիտական առաքելություններ ժամանեցին Հայաստան՝ տեղում ուսումնասիրելու իրավիճակը և օգնելու կազմել բարեփոխումների վերջնական ցանկը։ Առաջին առաքելության շրջանակում եվրոպացի մասնագետները հանդիպումներ ունեցան հայկական գերատեսչություններում, այցելեցին Բագրատաշենի և Այրումի ցամաքային սահմանակետեր ու «Զվարթնոց» օդանավակայան, ստուգեցին ապաստան հայցողների կացարանները (ներառյալ Աբովյանում նորակառույց կենտրոնը), այցելեցին անձնագրերի և ID քարտերի տպագրության կենտրոններ։ Այսպիսով, նրանք գնահատեցին Վիզաների ազատականացման գործողությունների ծրագրի առաջին և երկրորդ բաժինների կատարման պատրաստականությունը, որոնք ներառում էին փաստաթղթերի պաշտպանվածությունը, սահմանային և միգրացիոն կառավարման ու ապաստանի համակարգերը։ Երկրորդ առաքելությունը կենտրոնացավ երրորդ և չորրորդ բաժինների վրա՝ գնահատելով Հայաստանի ջանքերը կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարում, հակակոռուպցիոն և ֆինանսական հանցագործությունների կանխարգելման ոլորտում, քրեական արդարադատության համակարգում համագործակցության (ներառյալ անձնական տվյալների պաշտպանություն) և արտաքին հարաբերությունների ու մարդու իրավունքների վիճակի վերաբերյալ։ Եվրոպացի փորձագետները ոչ միայն զրուցում էին պաշտոնյաների հետ, այլև այցելում տեղերում. օրինակ, եղան ՆԳՆ Միասնական հերթապահության («911») կենտրոնում, տեսան պարեկային ոստիկանության նոր ծառայության աշխատանքը, ծանոթացան իրավապահների պատրաստման գործընթացին ՀՀ ոստիկանության կրթահամալիրում և Արդարադատության ակադեմիայում։ Այս այցերից հետո ԵՄ համապատասխան կառույցները կազմեցին հանգամանալից հաշվետվություններ, որոնց հիման վրա Եվրոպական հանձնաժողովը մշակեց Վիզաների ազատականացման գործողությունների ծրագրի նախնական տարբերակը։ Կարևոր է շեշտել, որ այս «ճանապարհային քարտեզը» բանակցային փաստաթուղթ չէ, այլ ի սկզբանե ենթադրվում է, որ Հայաստանը պարզապես ընդունում և կատարում է նրանում նշված պահանջները։ Իրավաբանորեն սա միակողմանի պարտավորություն է, և միայն լիարժեք կատարման դեպքում ԵՄ խորհուրդը և խորհրդարանը կանցնեն քաղաքական որոշման ընդունմանը՝ վերացնելով վիզային ռեժիմը հայ քաղաքացիների համար։

2025 թվականի ընթացքում երևանյան իշխանությունները հայտարարեցին, որ զգալի առաջընթաց է գրանցվել բոլոր ուղղություններով։ ԵՄ դեսպան Վասիլիս Մարագոսը, որը տեղում հետևում է գործընթացին, հրապարակավ գովեց Հայաստանի կողմից արդեն կատարված աշխատանքը և նշեց, որ գործողությունների ծրագրի լիարժեք իրագործումից հետո հնարավոր կլինի ավելի հստակ ժամկետ նշել, թե երբ հայերը կկարողանան առանց վիզայի ճամփորդել Եվրոպա։ Ներքին գործերի նախարար Արփինե Սարգսյանն էլ ընդգծեց, որ ԵՄ-ն վերջին տարիներին գրեթե ոչ մի նոր երկխոսություն չէր սկսում վիզաների հարցով, և Հայաստանը Եվրոպայում բացառիկ օրինակ դարձավ, ինչը, նրա խոսքերով, մեծապես պայմանավորված է հայկական կողմի ներդրած ջանքերով։ «Մենք գրեթե ավարտական փուլում ենք գործողությունների ծրագրի ստացման մասով։ Այս աշնանը սպասում ենք վերջնական տեքստի փոխանցմանը հայկական կողմին, որից հետո գնդակը կլինի մեր դաշտում», – ասաց Սարգսյանը սեպտեմբերյան զրույցում։ Նրա խոսքով՝ մինչև սեպտեմբերի վերջ Երևանը կստանա ուղեցույցի վերջնական տարբերակը, և դրանից հետո կմեկնարկի համապարփակ բարեփոխումների իրականացման փուլը, որտեղ ոչ միայն ՆԳՆ-ն, այլև այլ գերատեսչություններ ունեն անելիքներ։ Սարգսյանը նաև նշեց շատ կոնկրետ տեխնիկական նպատակներ. օրինակ՝ ամբողջությամբ նոր կենսաչափական անձնագրերի և ID քարտերի համակարգի ներդրումը նախատեսվում է ավարտել 2026 թվականի երկրորդ կեսին։ Այժմ համապատասխան ծառայությունները ավարտական փուլում են նոր սերնդի փաստաթղթերի դիզայնի մշակման գործում, ինչը ևս մեկ կարևոր պայման է առանց վիզայի ռեժիմի համար՝ ապահովելու փաստաթղթերի պաշտպանվածությունն ու համապատասխանությունը եվրոպական չափորոշիչներին։ Այս տեխնիկական մանրամասնությունը ևս մեկ հիշեցում է, որ վիզաների ազատականացումը ներառում է ոչ միայն քաղաքական կամ բարոյական պարտավորություններ, այլև պետության ներքին կառավարման շատ կոնկրետ տարրերի արդիականացում։

Այժմ, երբ գործողությունների ծրագրի վերջին տարբերակի հաստատումը մոտ է (երբ Եվրոպական հանձնաժողովն այն լիովին համաձայնեցնի անդամ պետությունների հետ և պաշտոնապես փոխանցի Երևանին), գործընթացը թևակոխում է նոր՝ առավել բարդ ու պատասխանատու փուլ։ Հայաստանում հանրությունը չափազանց բարձր ուշադրությամբ է հետևում այս թեմային։ Վերջին տարիների սոցիոլոգիական հարցումները վկայում են, որ հասարակության գերակշիռ մասը դրական է վերաբերվում եվրոպական ուղղությանը. օրինակ՝ 2022 թվականի վերջին IRI-ի կատարած հարցման համաձայն, հարցվածների 87%-ի կարծիքով Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունները «լավ են» կամ «շատ լավ»։ Հանրային այս աջակցությունը մի կողմից ուժ է տալիս կառավարությանը շարունակելու եվրոպական ինտեգրման գիծը, սակայն մյուս կողմից առաջացնում է սպասումների բարձր շեմ, որի չարդարացման դեպքում նույն այդ հասարակական կարծիքը կարող է հիասթափությամբ լցվել։ Համաձայն ամենօրյա զրույցների՝ բազմաթիվ երիտասարդներ և գործարարներ անհամբեր սպասում են առանց վիզայի ռեժիմի՝ այն դիտարկելով որպես նոր հնարավորությունների պատուհան կրթության, աշխատանքի և զբոսաշրջության ոլորտներում։ Միաժամանակ կան մտահոգություններ, որ առանց վիզայի ռեժիմը կարող է էլ ավելի դյուրացնել աշխատանքային միգրացիան Արևմուտք՝ ներքաղաքական հնչերանգներ ստացած «ուղեղների և ձեռքերի արտահոսքի» տեսքով։ Սակայն փորձագետները հիշեցնում են, որ առանց վիզայի ռեժիմը վերաբերում է միայն կարճաժամկետ (մինչև 90 օր) այցերին և որևէ ձևով թույլ չի տալիս աշխատել կամ մշտապես բնակվել ԵՄ երկրներում առանց համապատասխան այլ թույլտվությունների։ Այնուամենայնիվ, անվճար ու դյուրին ճամփորդելու հեռանկարը ինքնին հոգեբանական մեծ ազդեցություն ունի հասարակության վրա. շատերի համար դա հավասարազոր է եվրոպացիների կողմից «մեզ իրենց հավասար ընկալելու» մտքին, ինչը կարևոր արժանապատվության հանգամանք է փոքր երկրի քաղաքացիների համար։

Ներքին քաղաքական դաշտում ևս վիզաների թեման հետաքրքիր զարգացումներ է ստանում։ Ընդդիմադիր պահպանողական ուժերը, որոնք ավանդաբար ռուսամետ ուղղություն ունեն, արտաքնապես ողջունում են առանց վիզայի ռեժիմի հնարավորությունը (չէ՞ որ իրենց էլ է ձեռնտու ազատ շրջագայելը), բայց միևնույն ժամանակ իշխանությանը մեղադրում են այս հարցը չափից ավելի քաղաքականացնելու մեջ։ Որոշ ընդդիմադիր գործիչներ զգուշացնում են, թե Երևանը զգուշորեն պետք է առաջ գնա, որպեսզի Մոսկվայի հետ հարաբերություններն անվերադարձ չվատացնի։ Նրանք հիշեցնում են, որ Ռուսաստանը մնում է Հայաստանի անվտանգության առանցքային գործընկերը, և չափազանց եվրաանձրևացումը (ինչպես նրանք են կոչում) կարող է ստիպել Կրեմլին կոշտ արձագանքել։ Հապճեպ մակերեսային ընկալմամբ թվում է, թե Մոսկվային չպետք է անհանգստացնի հայերի ազատ շրջագայությունը Եվրոպայում, սակայն հարցը խորքային է. Կրեմլը կասկածանքով է վերաբերվում Երևանի ցանկացած արևմտյան շեղմանը և այն համարում իր ազդեցության գոտուց դուրս սահելու նշան։ Այդպես, երբ 2023 թվականի վերջին Հայաստանը հայտարարեց ՀԱՊԿ զորավարժություններին այլևս չմասնակցելու մասին և 2024 թվականի գարնանը խորհրդարանում ընդունվեց ԵՄ անդամակցության գործընթաց սկսելու վերաբերյալ որոշումը, ռուս բարձրաստիճան պաշտոնյաները կոշտ արձագանքեցին՝ հիշեցնելով, որ «չի կարելի միաժամանակ նստել երկու միությունում»։ Եվրասիական տնտեսական միությունից դուրս գալու թեման, որ Փաշինյանը սկսեց բաց թողնել իր մամուլի ասուլիսներում, Մոսկվայում ընկալվեց գրեթե որպես մարտահրավեր։ Օգոստոսի վերջին վարչապետը նույնիսկ բաց խոսեց, որ երբ գա վերջնական ընտրության պահը ԵԱՏՄ-ի և ԵՄ-ի միջև, «կկայացնենք համապատասխան որոշումը»՝ չբացառելով ելքը ռուսական միությունից։ Այս խոսքերը հարուցեցին Մոսկվայի կտրուկ քննադատությունը և հայկական ընդդիմության մի մասի մեղադրանքները, թե իշխանությունն անզգուշությամբ «փուռն է տալիս» ռազմավարական դաշնակցին։ Ակնհայտ է, որ վիզաների ազատականացումը սոսկ տեխնիկական գործընթաց չէ, այլ սերտորեն առնչվում է մեծ աշխարհաքաղաքական ընտրություններին, որոնք կանգնած են Հայաստանի առջև։

Հասարակական-քաղաքական բանավեճերում նաև տեղ են գտնում արժեքային քննարկումներ։ Վիզաների ազատականացման ճանապարհին Հայաստանը ստիպված է լինելու ընդունել որոշ չափանիշներ, որոնք կապված են հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների հետ։ Դրանց մեջ են, օրինակ, հակախտրականության օրենսդրության կատարելագործումը, փախստականների իրավունքների պաշտպանությունը, անձնական տվյալների գաղտնիության ապահովումը և այլ նուրբ հարցեր, որոնք Հայաստանի պահպանողական շրջանակներում միանշանակ չեն ընդունվում։ Եվրոպական հաստատությունները, այդ թվում Եվրոպական խորհրդարանը և ԵԽԽՎ-ն, տարիներ շարունակ դիտարկել են, որ Հայաստանում ԼԳԲՏԻՔ անձանց իրավունքները բավարար պաշտպանված չեն, և պարբերաբար կոչ են արել ընդունել համապարփակ հակախտրականության օրենք, ներառյալ սեռական կողմնորոշման նշումով։ Այս ուղղությամբ Հայաստանը մինչև այժմ զգուշավոր էր շարժվում՝ խուսափելով պահպանողական հանրության արձագանքից, սակայն առանց վիզայի ռեժիմի գործողությունների ծրագրում շատ հավանական է, որ ներառված լինի նաև այդպիսի պահանջ։ Իրավապաշտպան կազմակերպություններն արդեն իսկ կառավարությանը հորդորում են չխուսափել այս փոփոխությունից՝ նշելով, որ եվրոպական արժեքներին իրական մոտեցումը սկսվում է մարդու իրավունքների սկզբունքային ընդունումից, այլ ոչ միայն տնտեսական կամ տեխնիկական չափանիշների կատարումից։ Մի քանի հայտնի հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ շեշտում են, որ վիզաների ազատականացման չափանիշները մեծ մասամբ համընկնում են հենց Հայաստանի սեփական շահերին՝ դրանք անհրաժեշտ բարեփոխումներ են, որոնք կբարելավեն երկրի կառավարման որակը։ «Մենք այս գործընթացը դիտարկում ենք որպես շարժունակության և հանրային անվտանգության ոլորտում մեր բարեփոխումների ռազմավարական ծրագիր», – ասվում է կառավարության տարածած հայտարարություններից մեկում։ Իրապես, եթե նայենք Վիզաների ազատականացման գործողությունների ծրագրին, կնկատենք, որ այնտեղ ներառված կետերի մեծ մասը (կոռուպցիայի դեմ պայքարից մինչև սահմանային ծառայությունների արդիականացում) բխում են հենց Հայաստանի ներքին պահանջներից։ Քաղաքացիական հասարակության արձագանքը ընդհանուր առմամբ դրական է. ակտիվիստները պատրաստակամ են վերահսկել, որ իշխանությունները հետևողականորեն կատարեն իրենց խոստացած բարեփոխումները և չբավարարվեն միայն «թղթերով գրված» առաջընթացով։ Միևնույն ժամանակ նրանք զգուշացնում են, որ ԵՄ-ի հետ այս երկխոսությունը չպետք է ծառայի միայն քաղաքական հանրային կապերին. կառավարության գործողությունները պետք է լինեն իրական և շոշափելի հանրության համար։

Եվրոպական կողմն էլ ունի իր մտահոգությունները գործընթացի վերաբերյալ։ Բրյուսելում հաճախ շեշտում են, որ առանց վիզայի ռեժիմը ոչ միայն արտոնություն է գործընկեր երկրի համար, այլև պատասխանատվություն ԵՄ-ի համար՝ սեփական սահմանների անվտանգության համատեքստում։ Ուստի անդամ պետությունները ձեռնարկում են բոլոր կանխարգելիչ միջոցները՝ ապահովելու համար, որ Հայաստանից առանց վիզայի այցելուների հոսքը խնդիրներ չի հարուցի։ Որոշ երկրներ առանձնապես հետաքրքրված են ապաստան հայցողների թվի դինամիկայով, ինչպես նաև կազմակերպված հանցավոր խմբերի ակտիվությամբ։ Ի դեպ, հենց այդ պատճառով Վիզաների ազատականացման գործողությունների ծրագրի շրջանակում մեծ ուշադրություն է դարձվել իրավապահ մարմինների համագործակցությանը և տվյալների պաշտպանությանը (օրինակ՝ Հայաստանի ոստիկանությունը պետք է ինտեգրվի Եվրոպոլի և Ինտերպոլի համակարգերին, ապահովի կենսաչափական տվյալների փոխանակում և այլն)։ Եվրոպացի պաշտոնյաները, այդ թվում ԵՄ դեսպան Մարագոսը, տարեվերջյան ելույթներում հաստատել են, որ ԵՄ անդամ երկրների միջև այժմ լայն համաձայնություն կա Հայաստանի հետ շարունակելու առաջընթացը այս հարցում, որովհետև «Հայաստանը բացառություն է հանդիսացել» և կարճ ժամանակում լուրջ աշխատանք կատարել։ Դա, անշուշտ, լավատեսական ազդակ է Երևանին, սակայն վերջնական հանգրվանին հասնելու համար դեռ առկա են հնարավոր բարդություններ։ Առանց վիզայի ռեժիմի հաստատման որոշումը ԵՄ-ում պետք է միաձայն հավանության արժանանա բոլոր 27 անդամ երկրների կողմից, ու բավական է, որ մեկ պետություն, ասենք Նիդերլանդները կամ Գերմանիան, որոշի, թե Հայաստանի առաջընթացը դեռևս անհամոզիչ է, ամբողջ գործընթացը կձգձգվի կամ կսառեցվի։ Այս իմաստով 2024-25 թվականներին Հայաստանին սպասվում է ոչ միայն բարեփոխումներ իրականացնելու, այլև եվրոպական մայրաքաղաքներում դիվանագիտություն վարելու համալիր առաջադրանք։ Վիլնյուսից մինչև Մադրիդ հայկական դիվանագիտական ներկայացուցչությունները, սփյուռքի կազմակերպությունները և Հայաստանի բարեկամները պետք է կարողանան համոզել տեղական իշխանություններին և հանրություններին, որ Հայաստանը հավատարիմ է իր խոստումներին և արժանի է արժանանալ այդ բարեհաճ վերաբերմունքին։

Վիզաների ազատականացման այս պատմությունը վկայում է, թե որքան խորն են փոխկապակցված աշխարհաքաղաքական ճակատագրերն ու սովորական քաղաքացիների առօրյա կյանքը։ Մի կողմում Բրյուսելի նախարարների խորհուրդն է, որը հաշվում է ապաստան հայցողներին ու անօրինական միգրանտներին, մյուս կողմում՝ Երևանի սրճարաններում կամ տաքսիներում եվրոպական վիզա ստանալու դժվարությունների մասին բողոքող մարդիկ։ Այժմ, որպես արդյունք, տեսնում ենք, որ մեծ քաղաքականությունը և փոքր մարդկանց ցանկությունները միահյուսվել են ընդհանուր նպատակով։ Հայաստանում եփվում է համոզմունք, որ երկիրը վերջնականապես իր ուղին ուղղում է դեպի արևմտյան արժեհամակարգ և անվտանգային նոր միջավայր, իսկ Եվրոպան ի դեմս առանց վիզայի ռեժիմի ընձեռում է այդ ընտրության ամենահասկանալի և անմիջական պարգևներից մեկը։ Այս գործընթացի հաջողությունը, սակայն, դեռ պետք է վաստակել։ Այն պահանջում է հետևողական աշխատանք, փոխադարձ վստահության ամրապնդում և ներքաղաքական կայունություն։ Թերևս ամենակարևորը՝ պահանջում է ժամանակ և համբերություն։ Հայաստանում շատերն անհամբեր են՝ ցանկանալով որքան հնարավոր է շուտ անցնել Փարիզի կամ Ռիմինիի սահմանն առանց վիզայի կնքման, պարզապես կանաչ անձնագրով, ինչպես դա արդեն տարիներ է անում հարևան վրացին։ Բայց այս պահին իրականությունը թելադրում է, որ առայժմ պետք է բավարարվել գործընթացի յուրաքանչյուր փոքրիկ քայլով և հասկանալ՝ ազատ տեղաշարժի իրավունքը ոչ թե նվեր է, այլ ընդհանուր արժեքների ու բարեփոխումների համատեղ ուղիի արդյունքում հասունացած ձեռքբերում։ «Վիզաների ազատականացման գործողությունների ծրագիրը մենք դիտարկում ենք որպես շարժունության և անվտանգային ոլորտում մեր սեփական բարեփոխումների ռազմավարական պլան», – հայտարարում են հայկական պաշտոնական աղբյուրները։ Իսկ ԵՄ բարձրաստիճան ներկայացուցիչները վստահեցրել են, որ հասնելու դեպքում հայերի համար առանց վիզայի ռեժիմը «մարդկանց մերձեցնելու և ընդհանուր արժեքները կիսելու» լավագույն գրավականներից կլինի։ Հայաստանի և Եվրոպայի միջև այս պատմական կամուրջը կառուցելու գործը շարունակվում է, և եթե այն ավարտվի հաջողությամբ, ապա երևանյան օդանավակայանում հերթ կանգնած երիտասարդը գուցե այլևս ստիպված չլինի մտածել, թե արդյոք իրեն մերժելու են կամ կմերժեն վիզայի հայտը։ 2025 թվականի սեպտեմբերի 19-ին նա կապրի վստահությամբ, որ Եվրոպայի դռներն իր առաջ բաց են։ Եվ հենց այդ վստահությունն է, որ Հայաստանի հասարակությունն այսօր ամենից շատ է ակնկալում այս երկար ճանապարհից։