Որո՞նք են այս ամենի արդյունքում Հայաստանին սպառնացող իրական վտանգները

11.09.2025

Իրականում խաղաղության պայմանագիր դեռևս ստորագրված չէ, իսկ Սպիտակ տանը տեղի ունեցած հանդիպումը ոչ այլ ինչ էր, քան ցուցադրական արարողություն։ ԱՄՆ Սպիտակ տունը դա «պատմական» գնահատեց, բազմաթիվ արևմտյան լրատվամիջոցներ գրեցին, թե ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի միջնորդությամբ ավելի քան 35-ամյա հակամարտությունը վերջապես ավարտվեց։

Նույնիսկ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ու Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը համաձայնեցին, որ Թրամփն արժանի է Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի։ Սակայն իրականում ամեն ինչ այնքան էլ պարզ ու միանշանակ չէ։

Փորձենք պարզել, թե իրականում ինչ տեղի ունեցավ Վաշինգտոնում, ինչ խնդիրներ են դեռ մնում չլուծված Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև, և հատկապես՝ որոնք են այս գործընթացում Հայաստանի համար վտանգավոր կետերը։

Ինչո՞ւ էին Ալիևն ու Փաշինյանը շնորհակալություն հայտնում Թրամփին

Եթե սա իրական խաղաղության պայմանագիր չէ, ինչո՞ւ էին Ալիևն ու Փաշինյանը այսքան ակտիվորեն շնորհակալություն հայտնում Դոնալդ Թրամփին։ Պատճառն այն է, որ և՛ Երևանի, և՛ Բաքվի համար կարևոր է լավ հարաբերություններ պահպանել Թրամփի հետ, որպեսզի հնարավոր էսկալացիայի դեպքում կարողանան ապավինել նրան՝ մեղադրելով հակառակ կողմին պայմանավորվածությունները խախտելու մեջ։ Սա հատկապես կարևոր է Հայաստանի համար, որը ներկայումս թույլ դիրքում է։ Դոնալդ Թրամփի համոզվածությունը, թե Հարավային Կովկասում հակամարտությունն «ավարտված» է, Երևանի համար մի տեսակ ապահովագրություն է նոր պատերազմի վերսկսումից գոնե առաջիկա երեք տարիներին՝ մինչև ԱՄՆ հաջորդ նախագահական ընտրությունները։

Ի՞նչ է պետք, որպեսզի ստորագրվի իսկական խաղաղության պայմանագիր

Չնայած ոգևորիչ հայտարարություններին, մինչ այժմ խաղաղության վերջնական պայմանագիր ստորագրված չէ։ Ադրբեջանի կողմից առաջադրված և առայսօր չզիջված երկու հիմնական պայման կա, առանց որոնց Բաքուն չի պատրաստվում վերջնական խաղաղության պայմանագիր ստորագրել․

1. ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լիազորությունների դադարեցում – այս խումբը 1992 թվականից զբաղվում էր Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմամբ, սակայն այժմ Ադրբեջանը պնդում է դրա լիակատար լուծարումը։

   
   

2. Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխություն – պահանջ, ըստ որի պետք է վերացվի Սահմանադրության նախաբանում տեղ գտած Հայաստանի անկախության հռչակագրի հղումը, որն Ադրբեջանի կարծիքով պարունակում է տարածքային նկրտումներ։

   
   

Առաջին պահանջի կատարման ուղղությամբ որոշակի շարժ արդեն կա։ Վաշինգտոնում ստորագրված փաստաթղթերից մեկով Հայաստանը և Ադրբեջանը համատեղ դիմել են ԵԱՀԿ՝ առաջարկելով լուծարել Մինսկի խումբը՝ հայտարարելով, որ հակամարտությունը լուծված է։ Սակայն սա դեռ բավարար չէ, քանի որ վերջնական որոշումը կընդունվի ԵԱՀԿ անդամ երկրների ԱԳ նախարարների կողմից Վիեննայում՝ դեկտեմբերի 4-5-ը նախատեսված հանդիպմանը։ Գործնականում կասկած չկա, որ առաջարկը կընդունվի։

Սակայն Սահմանադրության փոփոխության հարցը շատ ավելի բարդ է։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն արդեն մի քանի անգամ փոխել է իր մոտեցումը։ Նրա վերջին առաջարկն այն էր, որ եթե Սահմանադրական դատարանը որոշի, որ խաղաղության համաձայնագրի տեքստը չի համապատասխանում ՀՀ Սահմանադրությանը, ապա ինքը կնախաձեռնի սահմանադրական փոփոխություններ։ Այս հռետորաբանությունը, սակայն, դժվար թե համոզի Իլհամ Ալիևին։ Ամենայն հավանականությամբ, Հայաստանի իշխանությունները ստիպված կլինեն ի վերջո կատարել նաև այս ցավոտ պահանջը։ Կարելի է ենթադրել, որ Փաշինյանն այս քայլին կգնա միայն 2026 թվականի հունիսին նախատեսված խորհրդարանական ընտրություններից հետո, որպեսզի մինչ այդ չվտանգի սեփական վարկանիշը։

Արդյոք խաղաղության պայմանագիրը հավասարազո՞ր է Արցախից վերջնական հրաժարման

Շատերին մտահոգում է հարցը՝ եթե խաղաղության պայմանագիրն ի վերջո ստորագրվի, նշանակո՞ւմ է դա, որ Հայաստանը լիովին հրաժարվում է Արցախից, և որ արցախահայերը երբեք չեն կարողանա վերադառնալ այնտեղ։ Թեև պայմանագրի ամբողջական տեքստը դեռևս հրապարակված չէ, այս հարցին կարելի է վստահությամբ պատասխանել՝ այո։ Փաստաթուղթը ներառում է երկու երկրների տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչում, ինչի հետևանքով Արցախը դիտարկվում է որպես Ադրբեջանի Հանրապետության կազմում գտնվող տարածք։

Միևնույն ժամանակ, հայկական հանրությանը հատկապես մտահոգում է Բաքվում պահվող հայ ռազմագերիների և քաղաքացիական անձանց ճակատագիրը։ Պաշտոնական Բաքուն պնդում է, որ նրանք գերեվարվել են 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ից հետո և, հետևաբար, չեն օգտվում ռազմագերու կարգավիճակից։ Դժբախտաբար, խաղաղության պայմանագիրը, ամենայն հավանականությամբ, չի երաշխավորելու նրանց անհապաղ ազատ արձակումը։ Բաքուն փորձում է այս հարցը թողնել ապագային՝ որպես բանակցային լծակ Երևանի դեմ։

Ի՞նչ է «Թրամփի ճանապարհը» և ինչու է դրա շուրջ աղմուկ բարձրացել

Վաշինգտոնյան հանդիպման համատեքստում շատ է խոսվում այսպես կոչված «Թրամփի ճանապարհի» մասին։ Խոսքը հայտնի «Զանգեզուրի միջանցքի» ծրագրի մասին է՝ Ադրբեջանը Նախիջևանին Հայաստանի Սյունիքի մարզով կապող ուղու։ Թեև ճանապարհի բացումը ներառված չէ խաղաղության պայմանագրի նախաստորագրված տեքստում, ԱՄՆ վարչակազմին, ըստ ամենայնի, հաջողվել է առաջարկել մի լուծում, որը տեսականորեն բավարարել է երկու կողմերին էլ։ Դրա էությունն այն է, որ ճանապարհի՝ Հայաստանի տարածքով անցնող հատվածը կշահագործվի ամերիկյան ընկերության կողմից։ Նախագծին տրվել է շքեղ անվանում՝ Trump Route for International Peace and Prosperity (TRIPP)։

Այս նախաձեռնության նրբությունները, հավանաբար, նշված են նույն օրը ստորագրված մեկ այլ՝ դեռևս չհրապարակված հուշագրում։ Բաքուն պնդում է, որ երթևեկությունը պետք է լինի «անխոչընդոտ», իսկ Երևանը կտրականապես դեմ է «միջանցք» տերմինին և պահանջում է, որ ճանապարհը գործի Հայաստանի օրենսդրության համաձայն՝ հարգելով երկրի ինքնիշխանությունը։ Թե ինչպես կգտնվի համատեղելի լուծում այս հակադիր սկզբունքների միջև, դեռ պարզ չէ, և TRIPP ծրագրի իրականացման կոնկրետ մեխանիզմների շուրջ շատ անորոշություններ կան։

Ի՞նչ նկատի ունի Փաշինյանը «տարածքների փոխանակում» ասելով

Վարչապետ Փաշինյանը հիշատակեց նաև «տարածքների փոխանակում» հասկացությունը, ինչը վերաբերում է երկու հիմնական խնդրի․

1. Սահմանային դիրքերի փոխանակում: Սահմանազատման ընթացքում հնարավոր են տեխնիկական փոխզիջումներ՝ սահմանագիծն ուղղելու և տեղանքային խնդիրները նվազեցնելու համար։ Սա, սակայն, կարող է ցավոտ լինել այն բնակիչների համար, ում հողակտորները կամ սեփականությունը կհայտնվեն սահմանից այն կողմ։

   
   

2. Անկլավների և էքսկլավի հարցը: Սա շատ ավելի զգայուն խնդիր է։ Խոսքը վերաբերում է Հայաստանի տարածքում գտնվող ադրբեջանական երեք նախկին անկլավներին (Տիգրանաշեն, Վերին Ոսկեպար, Սոֆուլու) և Ադրբեջանի տարածքում գտնվող հայկական Արծվաշեն էքսկլավին։ Եթե Ադրբեջանը պահանջի վերականգնել իր վերահսկողությունն այդ անկլավների նկատմամբ, դա կստեղծի լրջագույն անվտանգային սպառնալիքներ Հայաստանի համար, քանի որ այդ տարածքները գտնվում են կենսական նշանակության ճանապարհների հարևանությամբ։ Այս հարցը մնում է օդից կախված՝ որպես պոտենցիալ պայթյունավտանգ խնդիր ապագայի համար։

Ինչպե՞ս են տարածաշրջանային ուժերն արձագանքում

Վաշինգտոնյան գործընթացը ուշադիր հետևում են Ռուսաստանն ու Իրանը։

• Ռուսաստանը, թեև կորցրել է իր նախկին ազդեցությունը, խուսափում է քննադատել Վաշինգտոնի միջնորդությունը՝ փորձելով չվնասել հարաբերությունները Թրամփի վարչակազմի հետ։ Մոսկվան զգուշավոր, չեզոք դիրք է գրավել՝ փորձելով պահպանել իր խաղաքարտերը։

  
  

• Իրանը շատ ավելի կոշտ է արձագանքում։ «Թրամփի ճանապարհը» պետք է անցնի անմիջապես իրանական սահմանի երկայնքով, և Թեհրանն այդ տարածքում ամերիկյան որևէ ներկայություն դիտարկում է որպես ուղիղ սպառնալիք իր անվտանգությանը։ Իրանի պաշտոնյաները հայտարարել են, որ ամեն կերպ կխոչընդոտեն այդ նախագծի իրականացմանը։ Սա ևս մեկ հիշեցում է, որ խաղաղության գործընթացը կարող է անսպասելի բարդություններ առաջացնել Հայաստանի համար արտաքին ճակատում։

Հայաստանի համար հիմնական վտանգները՝ համառոտ

Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ խաղաղության գործընթացը, չնայած որոշակի առաջընթացին, պարունակում է մի շարք լրջագույն ռիսկեր Հայաստանի համար, որոնց հանդեպ պետք է ցուցաբերել առավելագույն զգոնություն․

• Արցախից փաստացի վերջնական հրաժարում՝ առանց արցախահայության որևէ իրավական կարգավիճակի կամ անվտանգության երաշխիքների։

• Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխության պահանջը, որը կարող է ներքին քաղաքական պառակտում առաջացնել։

• Անկլավների հարցը, որը կարող է ռազմավարական դիրքերի հանձնմամբ ստեղծել նոր անվտանգային սպառնալիքներ կենսական ենթակառուցվածքների համար։

• Հայ ռազմագերիների չլուծված ճակատագիրը, ինչը Բաքվին թույլ է տալիս պահպանել քաղաքական ճնշման լծակ Հայաստանի դեմ։

• «Թրամփի ճանապարհ» նախագիծը, որը պարունակում է Հայաստանի ինքնիշխանության սահմանափակման ռիսկեր և կարող է բարդացնել հարաբերությունները հարևանների հետ։

• Օտարերկրյա երաշխիքների ժամանակավոր բնույթը, քանի որ արտաքին քաղաքական կամքը կարող է փոխվել, իսկ Հայաստանը՝ մնալ մենակ սպառնալիքների դեմ։

Դիվանագիտական տպավորիչ արարողություններից անկախ՝ Հայաստանի առջև ծառացած մարտահրավերները հեռու են լուծված լինելուց։ Թղթի վրա գրված և հեռուստախցիկների առաջ ներկայացված «խաղաղությունը» կարող է վտանգավոր կերպով փխրուն լինել։ Ճշմարիտ խաղաղությունը պահանջում է ոչ միայն ստորագրված փաստաթուղթ, այլև իրական պաշտպանություն և արդարություն։ Դա նշանակում է երաշխավորել ինչպես իրենց օջախները կորցրած մեր հայրենակիցների հիմնարար իրավունքները, այնպես էլ Հայաստանի սահմանամերձ համայնքների անվտանգությունը նոր սպառնալիքներից։

Հայաստանը չի կարող աչք փակել Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումների և ռազմական հանցագործությունների վրա՝ հանուն շուտափույթ խաղաղության պատրանքի։ Նման «խաղաղությունը», որը կպարգևատրի ագրեսորին, դժվար թե կայուն լինի։ Ավելին, նույնիսկ ամենահզոր դաշնակիցների երաշխիքները կարող են ժամանակավոր լինել։ Հետևաբար, հույսը բացառապես դրսի ուժերի վրա դնելը ռազմավարական սխալ կլինի։ Հայաստանը պետք է ապավինի նախևառաջ իր ազգային միասնությանը, պաշտպանական կարողությունների զարգացմանը և ճկուն դիվանագիտությանը։

Ի վերջո, խաղաղության որևէ պայմանագիր չպետք է կնքվի Հայաստանի ինքնիշխանությանը կամ գոյությանը սպառնացող գնով։ Հայ ժողովրդի դառը պատմական փորձը ցույց է տվել, որ միամիտ լավատեսությունը կարող է չափազանց թանկ արժենալ։ Հիմա, առավել քան երբևէ, մեզ անհրաժեշտ է սթափ, իրատեսական և աչալուրջ մոտեցում։ Չպետք է թույլ տալ, որ «խաղաղության նոր դարաշրջան» կոչվածը դառնա նոր կորուստների նախերգանք մեր երկրի համար։ Զգոնությունը, ազգային համերաշխությունը և սկզբունքային հարցերում չզիջող կեցվածքը մեր լավագույն երաշխիքներն են՝ դեպի իրական, արդար և տևական խաղաղություն տանող ճանապարհին։