Արարատը, Հայն ու Նիկոլը

15.09.2025, ԵՐԵՎԱՆ, ԱՐՄԵՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Արարատ լեռն իր երկգագաթ վեհաշուք տեսքով մշտապես բարձրանում է Երևանի հեռանկարում՝ դառնալով հայոց ինքնության անքակտելի հատվածը։ Դարեր շարունակ այն ընկալվել է որպես հայ ժողովրդի ծննդավայր և խորհրդանիշ, նույնիսկ եթե այսօր լեռն աշխարհագրորեն Հայաստանի Հանրապետությանը չի պատկանում։ Արարատը հիշեցնում է ոչ միայն հայոց բիբլիական անցյալը (Նոյյան տապանի առասպելը), այլև 20-րդ դարի ողբերգությունը. լեռան փեշերի շուրջ հայոց բնօրրանը կորսվեց Հայոց ցեղասպանության տարիներին, երբ սահմանները վերաբաժանվեցին և Արարատը մնաց նորաստեղծ Թուրքիայի կազմում։ Այդուհանդերձ, լեռը շարունակել է «ներկայություն» ունենալ հայության կյանքում՝ կանգնելով Երևանին ամպհովանիի պես և ներշնչելով արվեստում, ազգագրության մեջ ու առօրյա կյանքում։ Անկախ Հայաստանում Արարատն ամենուր է. անունը կրում են կոնյակ և ծխախոտի հայտնի ապրանքանիշեր, մարդկանց անուններ (օրինակ՝ արտաքին գործերի ներկայիս նախարարն է Արարատ Միրզոյան), և անգամ բնակարանների գինը կրկնապատկվում է, եթե պատուհանից Արարատը երևում է։

Արարատ լեռան ուրվագիծը վերածվել է նաև հայոց պետական խորհրդանիշի։ Հանգամանքն ավելի քան խորհրդանշական է, որ Հայաստանի պետական զինանշանի կենտրոնում հենց Արարատն է պատկերված իր երկու գագաթներով՝ որպես հայ ժողովրդի հարատևության նշան։ Թեև լեռն այսօր Հայաստանի Հանրապետության տարածքում չէ, նույնիսկ խորհրդային իշխանություններն այն ներառել էին Հայկական ԽՍՀ զինանշանի վրա։ Երբ Թուրքիան բողոքել էր 1930-ականներին, թե դա տարածքային նկրտում է ենթադրում, Մոսկվայում անվանի պատասխան էին տվել՝ հիշեցնելով, որ Թուրքիայի դրոշի վրա էլ կիսալուսինն է պատկերված, բայց չէ՞ որ Թուրքիան հավակնություն չունի Լուսնի նկատմամբ։ Այս պատմական անեկդոտը ցույց է տալիս, որ Արարատի խորհրդանշական նշանակության հարցում նույնիսկ օտար ռեժիմներն էին խոստովանում դրա արդարացումը, և նախկինում որևէ իշխանություն չի համարձակվել ջնջել Արարատը պետական խորհրդանիշներից։

Այդ համապատկերում առանձնահատուկ ուշադրություն է գրավում ՀՀ կառավարության վերջին որոշումը, որով ՀՀ սահմանահատման կնիքներից հանվում է Արարատ լեռան պատկերը։ Կառավարության սեպտեմբերի 11-ի որոշմամբ՝ 2025 թվականի նոյեմբերի 1-ից Հայաստանի սահմանով մուտք կամ ելք կատարողների անձնագրային կնիքներում այլևս Արարատը չի լինի։ Փոխարենը նոր կնիքի վրա նշվելու են միայն «Հայաստան/Armenia» գրառումները, սահմանային անցակետի անվանումը, ամսաթիվն ու այլ տվյալներ, ինչպես նաև խորհրդանշական պատկերակներ՝ օդային, երկաթուղային կամ ավտոմոբիլային անցակետը ցուցելու համար։ Այդ փոփոխության մասին հանրայնորեն առաջինն ահազանգել է ընդդիմադիր «Ապրելու երկիր» կուսակցության համահիմնադիր Մեսրոպ Առաքելյանը՝ շեշտելով կատարվածի խորհրդանշական վտանգը. «Կառավարության որոշմամբ նոյեմբերի 1-ից սահմանահատման կնիքի վրայից հանվել է Արարատ լեռը։ Կարո՞ղ էին Հայաստան բառն էլ հանել. չեն հանել»,- գրել է նա փոքր-ինչ սարկազմով։ Այսինքն, քննադատների դիտարկմամբ, իշխանությունը նույն տրամաբանությամբ գուցե երկիրն էլ անվանափոխեր, քանի որ Արարատի պես «խանգարող» պատմական հանգամանք է հիշեցնում։

Արարատի պատկերը սահմանի մուտքի/ելքի կնիքներից հեռացնելն ունի ոչ միայն ձևական նշանակություն, այլև խորքային ազդակ հասարակությանը։

Տասնամյակներ շարունակ օտարերկրացի զբոսաշրջիկներն ու հայաստանցի ուղևորները հայկական անձնագրային կնիքներում տեսել են փոքրիկ Արարատը՝ որպես երկրի այցեքարտ, ինչը հպարտության էր տեղիք տալիս շատերի մոտ։

Հիմա այդ խորհրդանիշի ջնջումը ընկալվում է որպես ազգային հիշողությունից Արարատը վերացնելու հերթական քայլ։ Նշանակալի է, որ նման նախադեպեր նախկինում ևս արձանագրվել են, բայց ստացել են կոշտ հակազդեցություն. օրինակ՝ 2008 թվականին Հայաստանը Թուրքիայի հետ ֆուտբոլային դիվանագիտության համատեքստում էր, երբ Ֆուտբոլի ֆեդերացիան փոխեց իր տարբերանշանը և հանեց Արարատը նրանից, ինչը ներքին կտրուկ քննադատության հանդիպեց հենց իշխանամերձ շրջանակներից։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը (Դաշնակցություն) այդ ժամանակ դատապարտեց այդ փոփոխությունը՝ ենթադրելով, թե այն արվել է թուրքերին հաճոյանալու համար։ Արդյունքում նույնիսկ ֆեդերացիայի նախագահը ստիպված եղավ հրապարակայնորեն ներողություն խնդրել և խոստովանել, որ Արարատը հանելն «իրականում սխալ» էր. նա հայտարարեց, որ նոր տարբերանշանում հաստատ կընդգրկեն Արարատի ուրվագիծը և նախորդ փոփոխությունը քաղաքական դրդապատճառ չուներ։ Սա ցույց է տալիս, որ հասարակությունն զգայուն է արձագանքում Արարատի «վրաերթերին», և անգամ նախկին իշխանության օրոք նման փորձերը երկարատև չեն եղել։

Նիկոլ Փաշինյանի ղեկավարած ներկա իշխանությունը վերջին տարիներին մի շարք հայտարարություններով ու քայլերով ցուցադրել է Արարատի նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխություն, ինչը շատերը բնորոշում են որպես «Արարատը մոռացնել տալու» քաղաքականություն։ Վարչապետ Փաշինյանը բազմիցս բացահայտ ասել է, որ Արարատը Հայաստանի Հանրապետության տարածքում չէ, ուստի հայերի անհագ կարոտը դեպի այդ լեռը իրատեսական չէ։ Նա շեշտել է, որ պաշտոնական Երևանը ոչ մի տարածքային պահանջ չունի հարևաններից՝ այսպիսով զիջելով այսպես կոչված «Արևմտյան Հայաստանի» (պատմական հայոց գավառներն այժմյան Թուրքիայի կազմում) հարցը։ 2023 թվականի հունիսին նույնիսկ Փաշինյանն Ազգային ժողովում անդրադարձավ պետական զինանշանին՝ արտասանելով խոսքեր, որոնք շատերի կողմից համարվեցին պատմական հիշողության նկատմամբ անհարգալից. նա տարակուսանք հայտնեց, թե «1991-ին հիմնադրված պետության հետ ինչ կապ ունի» զինանշանի վրա պատկերված Նոյյան տապանն Արարատ սարի գագաթին և միջնադարյան հայկական թագավորությունների առյուծներն ու արծիվները։ Վարչապետը այդպես ցույց տվեց, որ ըստ իր համոզմունքի, գոյություն ունի «երկվություն պատմական Հայաստանի և իրական Հայաստանի միջև», և այսօր պետք է պատմականն աստիճանաբար տեղի զիջի իրականին՝ այսինքն՝ Հայաստանի ներկա պետությանը։ Նա խոսքով ակնարկեց, թե անկախ Հայաստանում մեր «պատմական խորհրդանիշները ավերակների տակ են» ու ցավով նշեց, որ պատմական մայրաքաղաքներից շատերը մեր պետության սահմաններից դուրս ավելի լավ վիճակում կարող են լինել, քան ՀՀ տարածքում գտնվողները։

Փաշինյանի այդ տեսակետները լուրջ անհանգստություն առաջացրին ազգային պահպանողական շրջանակներում։ Կալիֆոռնիահայ հրապարակագիր Հարութ Սասունյանը իշխանության այս քաղաքականությունը բնորոշեց որպես հայերի ազգային զգացմունքները թուլացնելու հերթական փորձ՝ ուղղված թշնամիներին խաղաղեցնելուն։ Նա հիշեցրեց, որ նույնիսկ խորհրդային շրջանում Արարատը խնամքով պահվել է զինանշանի վրա, և հռետորական հարց տվեց. «Ինչպե՞ս կարող է անկախ Հայաստանի վարչապետն ավելի պակաս ազգայնական լինել, քան խորհրդային Հայաստանի ղեկավարները»։ Ընդդիմադիր գործիչները պնդում են, որ իշխանությունը փորձում է հայ ժողովրդի դարավոր իղձերից փաստորեն ձեռնպահ մնալ՝ «հրաժարվել պատմությունից հանուն ներկայի» կարգախոսով, ինչը վտանգավոր հրահանգ է հիշեցնում։ Նույն Սասունյանը կշտամբանքով հարցադրում է անում՝ հնարավոր է, Փաշինյանը հաջորդիվ անգամ առաջարկի փոխել պետության դրոշը կամ անունը, եթե շարունակենք այս ինքնությունը ժխտելու ուղին։

Փաշինյանի և իր թիմի կողմնակիցները, սակայն, ներկայացնում են այս ամենը որպես նոր իրատեսական մոտեցում։ Վարչապետը մի քանի առիթներով նշել է, որ հայ ժողովուրդը պետք է տարբերակման գիծ քաշի «հայրենիք» և «պետություն» հասկացությունների միջև։ 2023 թվականի մայիսին հրապարակված մի տեսանյութում նա մանուկ դպրոցականների հետ խարույկի շուրջ զրուցելիս հարցնում է՝ որն է Հայաստանի ամենաբարձր լեռը։ Երբ մի մասը պատասխանել էր «Արարատ», մյուսը՝ «Արագած», Փաշինյանը երեխաներին բացատրել էր, որ Արարատ պատասխանողները նկատի ունեն պատմական հայրենիքը, մինչդեռ Արագած ասողները՝ ՀՀ ներկա պետությունը. «Մենք միշտ ընտրության առաջ պետք է կանգնենք պատմական հայրենիքի և պետականության միջև։ Մեր ընտրությունը պետք է լինի հօգուտ պետության, որովհետև եթե ոչ, ապա կհաջորդեն կորուստներ»,- ուսուցանում էր նա։ Հետագայում նա նույն միտքը հնչեցրեց մամուլի ասուլիսում և նկատեց, որ երբ Թուրքիայի կողմից պնդվում է «թող հայերը հրաժարվեն ռևանշիստական ձգտումներից», ապա մեզ համար դեպի անցյալ նայող խորհրդանիշները կարող են խոչընդոտ դառնալ խաղաղության գործընթացում։ Ավելին, ներկայիս շփման գծում էական է, որ Հայաստանը պատրաստակամություն ցույց տա ճանաչել հարևան երկրների սահմանները և չհիշեցնել կորուսյալ տարածքների մասին, որպեսզի Ադրբեջանն ու Թուրքիան խաղաղության պայմանագրերում չտեսնեն «թաքնված օրակարգեր»։

Եվ իսկապես, Ալիևը բազմիցս հրապարակավ պահանջել է, որ հայերը հրաժարվեն ցանկացած ռևանշիզմի գաղափարից, ինչը ենթադրում է նաև տարածքային ակնարկների բացառումը։ Հավանական է, որ ՀՀ կառավարությունը հենց այս տրամաբանության շրջանակում էլ որոշել է դադարել պաշտոնական կնիքներում պատկերել մի լեռ, որը կարող է Անկարայում կամ Բաքվում մեկնաբանվել որպես խորհրդանշական «պահանջ» Թուրքիայի նկատմամբ։

Այնուամենայնիվ, լայն հասարակության համար վերոնշյալ բացատրությունները մխիթարական չեն հնչում։ Բազմաթիվ հայերի կարծիքով, Արարատը ոչ միայն անցյալի սպասվող հույսերի, այլև ներկա ազգային ինքնության մաս է, և նրանից հրաժարվելը հոգեբանական առումով հավասարազոր է սեփական որդուն մոռանալուն։ «Եթե քո որդին տեղափոխվել է Ֆրանսիա, նրան մոռանո՞ւմ ես։ Ո՛չ, և մենք նույնպես չենք պատրաստվում մոռանալ Արարատը»,- Փաշինյանի հայտարարություններին ի պատասխան ասում էր երևանցի մի վաճառական։

Հանրային դիսկուրսում շատերն են շեշտում, որ անկախ նրանից, թե լեռն ում քաղաքական սահմաններում է, Արարատը յուրաքանչյուր առավոտ տեսնում ենք, այն մեր քաղաքի տեսարանի և հոգու մասը դարձած առօրյա խորհրդանիշ է, ոչ թե ուղղակի առասպելական պատկերի փայփայում։ Հետևաբար, նույնիսկ եթե իշխանությունը Արարատը հեռացնի զինանշանից կամ այլ խորհրդանիշերից, մարդիկ չեն դադարի այն սիրել, երգել ու նկարել։ Ավելին, կան նաև քաղաքական մտահոգություններ, որ այսպիսի զիջումները ոչ թե խաղաղություն են երաշխավորելու, այլ ընդհակառակը՝ մեր հակառակորդներին ավելի են ներշնչելու նոր պահանջներով հանդես գալու։ Ի պատասխան Փաշինյանի «նոր ուղղության», կան մարդիկ, ովքեր հիշեցնում են. հայ ժողովրդի իղձը միշտ էլ եղել է տեսնել Արարատը կրկին հայրենիքի կազմում, և դա «յուրաքանչյուր հայի երազանքն է» մնում մինչև այսօր։ Թեև նման հավակնությունը կարող է այժմ «աղոտ» կամ անիրատեսական թվալ, պատմությունը ցույց է տալիս, որ աշխարհաքաղաքական քարտեզները շատ անգամ են փոփոխվել, ու «երբեք մի ասա երբեք» սկզբունքը նույնպես գործում է։

Ամփոփելով՝ այսօր ՀՀ իշխանությունները կանգնած են մի վտանգավոր սահմանագծի վրա՝ ազգային ինքնության հիմնասյուները առավել «պրագմատիկ» նկատառումներով զոհաբերելու պատրաստակամության և հանրային ընդդիմության միջև։ Արարատի թեմայով կատարված քայլերը աղաղակող օրինակներ են, թե ինչպես կարող է իշխանության ռեալպոլիտիկը բախվել ժողովրդի հոգևոր արժեքների հետ։ Հնարավոր է, որ կարճաժամկետում Արարատը պետական կնիքներից վերացնելը մեղմի հարևանների նյարդերը, բայց երկարաժամկետ առումով այն բորբոքում է ներհասարակական ցավը և անվստահություն առաջացնում իշխանության նկատմամբ։ Հայաստանի նախկին պետական գործիչներից մեկը ժամանակին ասել է. «Արարատը մերն է, թեկուզ ֆիզիկապես մենք այն չունենք, բայց հոգով՝ այն միշտ մեզ հետ է»։ Հիմա թվում է՝ պաշտոնական Երևանը փորձում է այդ հոգևոր թելը կտրել՝ համոզելով, թե հայացքներս պետք է ուղղենք միայն դեպի այսօրվա Հայաստանը։ Սակայն հնարավո՞ր է արդյոք հայ ժողովրդին ստիպել մոռանալ Արարատը։ Այս սուր հարցը հենց իշխանության համար է դառնալու բարդ փորձություն։ Կարևոր հայացքով կարող ենք արձանագրել՝ Արարատը մոռանալ չի ստացվի, և ով որ փորձի դա անել պաշտոնական քայլերով, պարզապես կարժանանա թե՛ ներկա, ինչպեսև ապագա սերունդների կշտամբանքին՝ որպես սեփական ժողովրդի պատմությունը ուրացող և մոռացության մատնող ղեկավար։ Նման «ուրացողների և մոռացողների» հասցեին հանրային դատավճիռն արդեն իսկ ձևավորվում է մամուլի սուր էջերում և ժողովրդի հիշողության մեջ։ Հայկական ինքնությունը Արարատով է երկնասլաց, ու յուրաքանչյուր փորձ այն ստվերելու՝ ի սկզբանե դատապարտված է կիսատության ու չեղարկման, որովհետև Արարատը միայն լեռ չէ, այլ հայ ժողովրդի հավերժական խարիսխը։