Կյանքից հեռացել է հայկական մշակույթի մեծ բարեկամ Ալեքսեյ Լիդովը, ով հանրահռչակեց Ախթալայի որմնանկարները. մեր հարգանքի տուրքը նրա հիշատակին

31.05.2025

Ալեքսեյ Լիդովը (1959‒2025) ռուս անվանի արվեստաբան, բյուզանդագետ ու կրոնագետ էր, ով խորապես նվիրված էր քրիստոնեական արվեստի ուսումնասիրությանը։ Նա հատկապես հայտնի է հայ միջնադարյան մշակութային ժառանգության իր հետազոտություններով և «հիերոտոպիա» — սրբավայրերի ստեղծման արվեստի տեսության — գաղափարի հեղինակությամբ։ Իր երկարամյա գործունեության ընթացքում Լիդովը բազմակողმանիորեն ուսումնասիրել է Հայաստանի միջնադարյան եկեղեցական արվեստը, հայկական վանքերը, ճարտարապետությունն ու որմնանկարները, զգալիորեն նպաստելով հայ մշակույթի միջազգային ճանաչմանը։

Կենսագրություն և մասնագիտացում

Լիդովը ծնվել է 1959 թ. Մոսկվայում գիտնականների ընտանիքում։ Մոսկվայի պետական համալսարանում ստացել է արվեստի պատմության կրթություն՝ մասնագիտանալով բյուզանդական արվեստում։ Ուսանողական տարիներից նրան հատկապես գրավել էին Հայաստանի և Վրաստանի քրիստոնեական մշակույթները։ 1980-ականներին, աշխատելով Արևելքի արվեստի թանգարանում, նա անմիջապես զբաղվեց հայ-վրաց միջնադարյան արվեստի հավաքածուների ուսումնասիրությամբ։1991-ին Լիդովը հիմնեց և մինչև մահը ղեկավարեց Մոսկվայի Արևելաքրիստոնեական մշակույթի գիտահետազոտական կենտրոնը՝ նպատակ ունենալով խորությամբ ուսումնասիրել ու տարածել արևելյան քրիստոնեական արվեստի արժեքները։ Նրա թեկնածուական ատենախոսությունը, նվիրված Ախթալայի վանքի որմնանկարների վերլուծությանը, դարձավ հայ միջնադարյան արվեստագիտության կարևոր հանգրվան։

Հայկական եկեղեցական արվեստի ուսումնասիրություններ

Ախթալայի որմնանկարները։ Լիդովի առաջին խոշոր մենագրությունը «Ախթալայի որմնանկարները» (1991) ամբողջությամբ նվիրված էր հյուսիսային Հայաստանի այս վանքի 13-րդ դարի բարձրարվեստ ֆրեսկոներին։ Նա ապացուցեց, որ դրանք հայ-քաղկեդոնական արվեստի ստեղծագործություններ են, որտեղ յուրօրինակորեն միահյուսված են բյուզանդական, վրացական և հայկական գեղարվեստական տարրերը։ Մինչ այդ գերիշխում էր կարծիքը, թե որմնանկարները վրացի վարպետների գործն են, սակայն Լիդովի համակողմանի ուսումնասիրությունը հիմնավորում տվեց հայ հեղինակությանը՝ նոր լույս սփռելով հայկական եկեղեցական արվեստի այս ճյուղի վրա։Հետագայում նա ուսումնասիրել է նաև Տայքի և Արարատյան նահանգների վանքերը, խաչքարերի խորհրդաբանությունը և հայ եկեղեցական արվեստի սիմվոլիկան՝ տասնյակ գիտական հոդվածներում։

Ցուցահանդեսային գործունեություն

Լիդովը ոչ միայն տեսաբան էր, այլև արհեստավարժ կուրատոր։ Նրա ջանքերով կազմակերպված ցուցահանդեսները, օրինակ՝ «Անձեռակերտ Տիրոջ կերպարը ռուսական սրբապատկերում», «Աթոսի լեռը. Սուրբ երկրի պատկերները» և «Քրիստոնեական սրբություններ՝ Մոսկվայի Կրեմլում», համաշխարհային լսարանին ներկայացրել են նաև հայկական սրբապատկերներ ու մասունքներ։2000-ին նա մեկնարկեց «Քրիստոնեական սրբություններ» լայնածավալ ծրագիրը, որի երկու ցուցահանդեսներն ու միջազգային գիտաժողովը վերաիմաստավորեցին հրաշագործ սուրբ պատկերների և մասունքների դերը քրիստոնեական աշխարհում, այդ թվում՝ Հայաստանյան եկեղեցական ավանդության մեջ։

Միջազգային գործունեություն և հայ մշակույթի ներկայացում

Լիդովը հանդես է եկել Վենետիկի, Կեմբրիջի, Հարվարդի, Օքսֆորդի, Փրինսթոնի, Սորբոնի և այլ հեղինակավոր համալսարաններում՝ պարբերաբար ընդգծելով հայկական արվեստի տեղը քրիստոնեական մշակութային քարտեզում։ Նրա զեկուցումները Վենետիկի Հայ արվեստի 5-րդ միջազգային սիմպոզիումում (1988) և հետագա ելույթները հայկական թեմաներով խթանեցին գիտական երկխոսությունն ու լայն ճանաչումը։Հայաստանը բարձր գնահատեց գիտնականի ներդրումը. 2016-ին նրան շնորհվեց «Բարեկամության» շքանշան՝ հայ պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրման համար։ Նա սերտորեն համագործակցում էր Մատենադարանի, Հայաստանի ԳԱԱ-ի և Հայ առաքելական եկեղեցու հետ, իր գիտելիքները փոխանցելով թե՛ մասնագետներին, թե՛ լայն հանրությանը։

Եզրակացություն

Ալեքսեյ Լիդովը գիտնականի և մշակութային դեսպանի հազվագյուտ համադրություն էր։ Իր ուսումնասիրություններով նա նորովի բացահայտեց հայկական միջնադարյան արվեստի արժեքը, վերաիմաստավորեց հայ-քաղկեդոնական ժառանգությունը և կամրջեց հայկական ու համաշխարհային քրիստոնեական մշակույթները։ Ցուցահանդեսներով և հանրամատչելի դասախոսություններով նա արտասահմանյան լսարանին ծանոթացրեց հայկական հոգևոր գանձերին, իսկ իր գիտական ժառանգությունը շարունակում է հիշատակվել ու զարգացվել։ Լիդովի անունը մնալու է ոչ միայն որպես բյուզանդագիտության առաջատար ներկայացուցիչ, այլև որպես հայ մշակույթի անկեղծ բարեկամ, որի օրինակն ապացուցում է, թե ինչպես կարող է գիտությունը ծառայել մշակութային հաղորդակցությանը՝ դարերով կապելով ժողովուրդներին։