Նրա մոտ կար ճշմարտության բացարձակ զգացում. Մհեր Մկրտչյանի 95 ամյակին

24.07.2025

Տաղանդը երեխայության լուսավոր հետքն է մարդու մեջ։ Եթե կա մեկը, ում վրա այս միտքը լրիվ նստում է, դա Ֆրունզիկ (Մհեր) Մկրտչյանն է՝ մեր ժամանակների ամենասիրված, ամենաուժեղ և ամենաճանաչելի դերասաններից։ Ժամանակն ու մոդան անզոր են նրա հանդեպ ձևավորված սիրո առաջ. նա ծնված էր բեմի ու կինոյի համար՝ բնազդային ընկալունակությամբ, հաղորդակցվելու անսպառ կարիքով, փայլուն երևակայությամբ, բեմական հմայքով, ձևի սուր զգայությամբ, ապշեցուցիչ պլաստիկայով, վառ տեմպերամենտով ու անսխալական հումորով։ Այս ամենը միաձուլվում էր այն մեծ չափի մեջ, որը միայն իսկական մեծ անհատականություններն ունեն։

Ինչպես երաժիշտը պետք է ունենա բացարձակ լսողություն, դերասանը պետք է ունենա բացարձակ ճշմարտության զգացում։ Ֆրունզիկը հենց այդ շնորհով էր օժտված․ նրա դերերում կարող էին լինել ավելի կամ պակաս հաջողված պահեր, բայց՝ երբեք կեղծ։ Նուրբ ինտուիցիան օգնում էր նրան տարբերել արտաքին հավաստելիությունը խորքային գեղարվեստական ճշմարտությունից։

Մկրտչյանը որոշ ժամանակ օգտագործեց իր հին հայկական անունը՝ Մհեր, և այդպես էլ հայտնվեց ֆիլմերի տիտրերում։ Գործընկերները հարցնում էին՝ «Ո՞վ է այդ Մհերը», իսկ հանդիսատեսի համար նա մնաց նույն Ֆրունզիկը։ Անունը փոխվեց, էությունը՝ ոչ․ ժողովրդական սիրո մեջ առաջինը դեմքն ու աչքերն են, ոչ թե անձնագրային տողերը։

«Միմինո»-ի նկարահանումների ժամանակ, ինչպես հիշում է գրող Վիկտորիա Տոկարևան, ռեժիսորը խստորեն պահանջեց, որ Ֆրունզիկը 15 օր սթափ մնա։ Այդ օրերի վերջում նա ժպիտով ասաց. «Երկու շաբաթ չեմ խմել, ինձ հրաշալի էի զգում… Հիմա հասկանում եմ, թե ինչու են որոշ անհատականություններ ամբողջ աշխարհը «գրավում»…» Հեգնանքը փրկում էր ցավոտ ինքնաճանաչման պահը․ նա միշտ զգում էր, թե որտեղ է սահմանը խաղի, անկեղծության ու պատասխանատվության միջև։

«Միմինո»-ում ծնված Արմենը ոչ միայն դերասանական հզոր իմպրովիզ էր, այլև՝ Գյումրիի կենսահյութով լեցուն խոսքի, հումորի, զգուշավոր խոհեմության ու ներքին արժանապատվության խտացում։ Կերպար, որ միաժամանակ զվարճալի էր ու խոհուն, պարզ, բայց ոչ երբեք պարզամիտ։

Սունդուկյանի բեմից մինչև կինոէկրան նա թողեց կերպարների հարուստ շարան՝ Սագատել («Պատվին համար»), Խլեստակով («Ռևիզոր»), Տրուֆալդինո («Երկու տիրոջ ծառա»), Սիրանո («Սիրանո դը Բերժերակ»), «Բաղդասար-աղպար», Կազար («Կազարը գնում է պատերազմ»), Արմեն («Զինվորը և փիղը»), Ռուբեն («Մեր մանկության տանգո»)… Նույն համոզիչ ուժով էր խաղում բարի ու չար, երիտասարդ ու ծեր, նենգ ու հավատարիմ կերպարներ՝ ապացուցելով դերասանական վարպետության ամենաբարձր չափանիշը։

Կարճ վավերագրական նյութերում պահպանվել են նրա վերջին ներկայացման՝ «Հացթուխի կնոջ» փորձերի кадրերը։ Արդեն ծանր հիվանդ, նա շարունակում էր բեմը կառավարել՝ տեղաշարժել, բացատրել, հուշել գործընկերներին։ Նրա դեմքը՝ անսահման շարժուն, մեկ expressing զարմանք, հետո՝ սարսափ, ապա՝ մաքուր մանկական ուրախություն։ Վերջում՝ հրաժեշտի հայացք՝ լուսավոր, բայց ինչ-որ բան թաքցնելու ցանկությամբ։ Գուցե մեզ միայն թվաց, գուցե նա իսկապես ինչ-որ բան պահեց իր ներսում՝ գիտակցելով, որ ճշմարտության մի մասը միշտ էլ բառերից այն կողմ է:

Ֆրունզիկը չէր սիրում «աստղ» լինելը որպես սոցիալական դեր։ Դա ոչ թե կեղծ համեստություն էր, այլ խորքում՝ մարդկային լինելու համառ պահանջ. լինել կենդանի՝ կենդանի մարդկանց շրջապատում, ոչ թե փայլերի մեջ կանգնած «կուռք»։ Նա դարձել էր իսկական ժողովրդական սիրելին, բայց նախ և առաջ ուզում էր մնալ Մարդ։ «Նրա կողքին անգամ սկսնակները էին ուժեղանում»,— հիշում էր Խորեն Աբրահամյանը։

Մի հիշողություն էլ՝ Երևանի ՍՏԴ-ի մոտ․ Ֆրունզիկը, շտապելով, բարձրացրեց ձեռքը և անցավ փողոցը. մեքենաները կանգ առան՝ ոչ թե օրենքի պահանջով, այլ որովհետև այդպես էր պահանջում ներքին կուլտուրան՝ ակնթարթում համախմբվելով Ֆրունզիկի ներկայության շուրջ։

1930 թվականի հուլիսի 4-ին ծնված, 1993-ին հեռացած Մհեր (Ֆրունզիկ) Մկրտչյանը այսօր կդառնար 95 տարեկան։ Թվում է՝ սերունդները փոխվում են, խաղի կոդերը՝ նույնպես, բայց նրա թողած չափիչը՝ «ճշմարտության բացարձակ զգացումը», շարունակում է մնալ դերասանական դպրոցի և հասարակական բարոյագիտության անփոխարինելի չափորոշիչը։

Նա երբեք չի ունեցել «աստղային» արտաքին, չի ժպտացել գովազդային սպիտակատամ ժպիտով, բայց բոլոր իր դերերում խոսել է սրտով՝ նվիրելով բարիք, հումանիզմ, արժանապատվություն և, ամենակարևորը, ճշմարտություն։ Հենց դրա համար էլ նրա կերպարները դարձան համամարդկային՝ նույնքան սիրելի Մոսկվայում ու Թբիլիսիում, Վարշավայում ու Լոս Անջելեսում, որքան Երևանում ու Գյումրիում։

Ֆրունզիկ Մկրտչյանը մնաց այն հազվագյուտ արվեստագետներից, ում մասին ասում են՝ «նա ամբողջն էր յուրաքանչյուր ակնթարթում»։ Եվ այդ ակնթարթները մինչ այսօր հիշեցնում են, որ մեծ արվեստը ոչ թե ընդօրինակում է իրականությունը, այլ բարձրացնում այն՝ մի փոքր, բայց հաստատ «վերև», որտեղ մարդը պարտավորվում է նայել իրեն ներսից և… չկեղծել։ Սա է Ֆրունզիկի ժառանգությունը՝ գեղարվեստական մեծության և մարդկային պարզության ամենահամոզիչ միասնությունը։

Եթե ուզում ես, կարող եմ նաև շատ կարճ, թեզային տարբերակ պատրաստել՝ հոբելյանական հրապարակման, սոցիալական ցանցերի կամ տեսահոլովակի ձայնագրության համար։ Ընդամենը ասա՝ ինչ ֆորմատ է պետք։