24.07.2022
Հայ մշակույթի պատմության մեջ եզակի են Կոմիտաս-Թումանյան հարաբերությունները:
Նրանքերկուսն էլ մեծագույն դեր են խաղացել ժամանակի հայ մշակույթի, գրականության, ինչպես նաև հասարակական մտածողության վրա: Այդ առումով խիստ ուշագրավ են Կոմիտասի` ստորև բերված երկու նամականերն` ուղղված Ամենայն հայոց բանաստեղծին.
***
«Սիրելի՛ Յովհաննէս,
Ափսոս, որ Տփխիս եղած ժամանակս քեզ տեսնել չըկարողացայ. պէտք է միլաւ ծեծէի: Ա՛յ աղբէր, քեզ սպասելով աչքս ջուր դառաւ, չէ՞ որ դու ասել էիր, թե Զատկի տօներից յետոյ կը գաս մի քանի օրով: Էսա Համբարձումն էլ անցաւ, դեռ դու չերեւացիր եւ ես ստիպուած, յոյսս էլկ տրած, առայ գրիչս, որ քեզ լաւ հայհոյեմ, բայց ջահել ջիւան ջանիդ ափսոսացի, էս անգամ ձեռիցս պրծար:
Աղբէր, վաղուց է սկսել եմ եւ բաւական բան գրել քո «Անուշից», բայց դեռ պակասաւոր բաներ շատ կան, որպէսզի մի ամբողջութիւն դառնայ: Այս գիրս առնելուն պէս գրիչդ կառնես եւ ինձ մի դրական բան կըգրես: Այս ամառու անարձակուրդին պէտք է զբաղուեմ առաւելապէս «Անուշով»: Գրի՛ր, թէ ե՞րբ կարող ես մի քանի օրով ինձ մօտ հիւր գալ եւ այստեղ միասին վերջացնենք եւ ես հանգիստ շարունակեմ. ամեն անգամ երբ տրամադրութիւնս տեղն է, ձեռքերս թուլանում են, որովհետեւ երգի յարմարեցրած չեն դեռ բաներ եւ պակասներ էլ կան: Սպասում եմ պատասխանիդ:
Կըգաս եւ առանց այլ եւ այլութեան կիջնես ինձ մօտ եւ միասին կաշխատենք: Գալուդ օրը եւ ժամը հեռագրով իմացուր, որ կառք ուղարկեմ քեզ համար կայարան:
Շատ բարեւներ Տիկնոջ, օրհնութիւն սիրասուն զաւակներիդ եւ քեզ միլաւ համբոյր:
Քո Կոմիտաս Վ.»
1908 թ. 24 մայիսի, Ս. Էջմիածին
«Սիրելի՛ Յովհաննէս,
Էջմիածին չեկար, մոծակից վախեցար. էդ պիծի մոծակն ի՞նչ է, որ մարդ սնորանէն վախենայ, ես քեզ այնպիսի տեղ տայի, որ մոծակ չէ, մոծակի աղբէրն իր ճտերով չէր կարող մուտք գործել:
Բան չունեմ ասելու: Ուզում ես Դիլիջան, բարի. դաշնամուրի հոգ մի՛ անիր. իմ գալու կամ քո գալուդ նպատակն է լինելու միայն եւեթ բառերը՝ բանաստեղծութիւնը լրացնել դերակատարներով եւ երգերով, մի խօսքով լիբրէթթօն: Իսկ միւս բաները՝ երաժշտականը կըկազմեմ ես միայն Էջմիածնում, ուր իմ սենեակում հարկաւոր յարմարութիւններն էլ կան ինձ համար:
Մանրամասն ծրագիներս կըպատմեմ, երբ տեսնուենք, շատ դժուար է երաժշտութեան մասին գրով խօսել-բացատրուելը:
Առայժմ ես էլ եմ զբաղուծ մինչեւ ամսիս վերջը շտապ գործեր ունեմ հասցնելու եւրոպական թերթերի համար, յետոյ մասամբ ազատ եմ: Ես որոշել եմ այս ամառն անցնել Էջմիածնում, բայց մի 10 օրով կըգամ Դիլիջան մինչև «Անուշը» լրացնենք:
Իշխանուհի Թումանեանին յատկապէս բարեւներս յիշիր:
Քեզ, տիկնոջ, ճտիկներիդ էլ մի բոլ գնացքով սիրալիր ողջոյններս:
Համբոյրներով
Քո Կոմիտաս Վ.»
1908 թ. 8 հունիսի, Ս. Էջմիածին
